Alternatywy w edukacji

„Alternatywy w edukacji” pod red. Bogusława Śliwerskiego i Andrzej Rozmusa, to publikacja naukowa w której wybitni pedagodzy i entuzjaści edukacji dzielą się swoim refleksjami na temat problemów współczesnej szkoły i szans rozwoju alternatywnych form kształcenia.

Przedmowa

Edukację alternatywną można postrzegać jako swoistą reakcję obronną rodziców, uczniów, nauczycieli, a także badaczy na masowy charakter edukacji, obecną w niej przemoc strukturalną, symboliczną, przejawy ukrytego programu. Pojęcie edukacji alternatywnej weszło na dobre do języka współczesnej polskiej pedagogiki – nie tylko za sprawą praktyk edukacyjnych odmiennych od masowego kształcenia, ale także publikacji: monografii, prac zbiorowych i artykułów. Pierwsze z nich pojawiły się na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, gdy opadła ideologiczna kurtyna izolująca nas od zachodniej myśli pedagogicznej. Dopiero wtedy możliwe było upowszechnienie na przykład: montessoriańskiej, freinetowskiej, waldorfskiej, antypedagogicznej czy gestaltowskiej myśli i praktyki, a także tekstów Ivana Illicha, Johna Holta, Hubertusa von Schoenebecka i wielu innych autorów. Podkreślić trzeba szczególną rolę Bogusława Śliwerskiego, który jest nie tylko współredaktorem niniejszej książki, ale od wielu lat także promotorem i propagatorem ruchu odnowy edukacji, aktywnym organizatorem cyklu międzynarodowych konferencji poświęconych edukacji alternatywnej, autorem monografii i redaktorem naukowym pierwszych publikacji zbiorowych na ten temat.

Pozwolę sobie w tym miejscu na osobistą refleksję, zakładając, że nie jestem w niej odosobniony. Prawdopodobnie wiele osób spośród czytelników, podobnie jak mnie, wtłoczono w system masowego, tradycyjnego kształcenia, do którego – mimo prób oporu – trzeba się było dostosowywać. Co więcej, należało być gotowym także do kontaktów z różnymi nauczycielami, których cechy trafnie scharakteryzował przed laty Janusz Korczak w jednym ze swoich tekstów:

Wyćwiczono sztucznie całą armię ludzi, których zadaniem było zaśmiecać głowy, zaciemniać umysł pogodny – i nazwano ich – przywódcami dzieci – pedagogami. Jedni, zahukania poczciwi, patrzyli pobłażliwie, jak pod ich okiem uczono się lekceważyć obowiązek i wyłgiwać tchórzliwie przed odpowiedzialnością. Drudzy, źli i nieżyczliwi, tyranami byli i uczyli nienawidzieć naukę i sumienność w pracy. Trzeci, fanatycy i dziwacy, tworzyli sztuczny kult dla jakiegoś ułamka świątyni wiedzy, spajali młode umysły haszyszem własnego obłędu. Nieliczni wreszcie wykolejeńcy przemycali nikłe, konające w zaduchu promyki życia, póki ich nie wyśledzono i nie wyszczuto z murów szkolnych. – I owych pierwszych pedagogów wspominasz teraz, dojrzały mężu, trochę z rozrzewnieniem, a trochę z litością: przynajmniej nie nękali. Tyranów wspominasz z głuchym żalem i trwogą – zły sen ci ich przypomina. O trzecich myślisz z wyrzutem: dlaczego przywiązali mnie do martwego słońca, które nie grzeje i drogi nie rozświetla? A z uczuciem wdzięczności kornej zwracasz się do tych nielicznych lub tego jednego tylko, który z tobą dusił się w kazamatach szkolnych i marzył. Nawet ten najlepszy, a jedyny, nie mógł ci dać więcej prócz – marzenia.

Dlatego doceniam okoliczności spotkań z pedagogami, którzy różne teorie edukacji alternatywnej i jej praktyczne zastosowania wprowadzali we Wrocławiu – jednym z pionierskich ośrodków alternatywnego kształcenia. W tym mieście nadal funkcjonuje Wrocławska Szkoła Przyszłości z jej liderem Ryszardem Łukaszewiczem oraz założona przez Daniela Manelskiego, a następnie kierowana przez wielu innych pedagogów Autorska Szkoła Samorozwoju ASSA. Tu działają Autorskie Licea Artystyczne, których pomysłodawcą i realizatorem jest wywodzący się z ASSA Mariusz Budzyński. Takie szkoły i liczne ośrodki alternatywnej myśli i praktyki pedagogicznej w całym kraju stanowią przeciwwagę dla edukacyjnej unifikacji i centralnie sterowanego pseudonowatorstwa, stwarzając nauczycielom szansę na poskromienie pedagogicznego ego, ukształtowanego przez masową, tradycyjną edukację.

W drugiej dekadzie XXI wieku, gdy mamy tak wiele publikacji w różny sposób traktujących o alternatywności w edukacji, pojawia się oto kolejna książka, na którą składają się rozdziały napisane przez jej redaktorów naukowych – Bogusława Śliwerskiego i Andrzeja Rozmusa – oraz innych zaproszonych do współpracy polskich pedagogów: Beatę Przyborowską, Krzysztofa J. Szmidta, Zbyszka Melosika, Wiesławę Limont, Edytę Gruszczyk-Kolczyńską, Katarzynę Krasoń oraz Ewę Wysocką i Jolantę Pułkę.

Czytelnik może zadać sobie pytanie: co wnosi lektura tej książki, skoro powstało już tyle innych publikacji tematycznych? Trzeba podkreślić, że nie jest to bynajmniej podręcznik, który prowadziłby krok po kroku ku pełni wiedzy o edukacji alternatywnej. Struktura i treść prezentowanej pracy zbiorowej wskazują raczej, że jest to kierowana do pedagogów pouczająca mozaika autorskiego odczytania alternatywności w edukacji, sprzyjająca niewątpliwie pogłębianiu myślenia o tym, wobec czego i kogo owa alternatywność się uobecnia. Specyfika tego tomu polega na tym, że każdy z autorów poddaje analizie codzienność edukacyjną i za pomocą charakterystycznego dla siebie instrumentarium opisuje doświadczenia alternatywności.

Otwierający książkę rozdział napisany przez Bogusława Śliwerskiego, uzupełniony obszerną bibliografią tematyczną (liczącą prawie trzy setki źródeł), daje wgląd w istotę pedagogiki alternatywnej. Przywołane licznie w tekście przykłady potwierdzają aktywne współistnienie edukacji alternatywnej w otoczeniu społecznym zdominowanym przez szkolnictwo masowe.

Beata Przyborowska przedstawia autorską perspektywę aplikacji kategorii innowacyjności do nauk pedagogicznych.

Ekspercką wiedzą o twórczości i kreatywności dzieli się Krzysztof J. Szmidt – autor wielu publikacji z zakresu pedagogiki twórczości.

Do refleksji nad kulturowym tłem uwikłania współczesnej młodzieży zachęca Zbyszko Melosik. Autor dostrzega w edukacji szansę na opór wobec dominacji kultury popularnej, ograniczanie i zawłaszczanie wolności człowieka przez mechanizmy konsumpcji.
Wiesława Limont omawia obszernie teoretyczne aspekty uzdolnień uczniów i podkreśla, że wobec bezradności masowego szkolnictwa w rozwijaniu uzdolnień lukę tę może z powodzeniem zapełnić edukacja alternatywna.

Edyta Gruszczyk-Kolczyńska na podstawie swoich badań dowodzi, jak wysoki jest potencjał uzdolnień matematycznych wśród dzieci. Zweryfikowane empirycznie działania innowacyjne w rozwijaniu tego potencjału ukazują skalę zaniedbań istniejących w systemie edukacji masowej oraz brak zainteresowania władz oświatowych radykalną poprawą poziomu nauczania matematyki.
Katarzyna Krasoń skupia się na społecznym znaczeniu kultury wysokiej i jej roli w edukacji. Apeluje o stworzenie mapy drogowej edukacji artystycznej.

Ewa Wysocka i Jolanta Pułka, prezentując teoretyczny i empiryczny wgląd w problematykę twórczości, dowodzą tezy o jej fundamentalnym znaczeniu dla relacji między uczniami i ich nauczycielami na różnych poziomach edukacji.

Tom zamyka tekst Andrzeja Rozmusa, który dzieli się refleksją nad różnorodnością postrzegania alternatywności i uzupełnia ją doświadczeniami Rzeszowskiej Akademii Inspiracji (RAI) – projektu edukacyjnego stworzonego w Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie.

Zachęcam pedagogów do przestudiowania tej książki w nadziei, że nie poprzestaną na lekturze tej i wielu innych publikacji poświęconych alternatywom w edukacji, lecz zainspirowani podejmą wyzwanie tworzenia Dobrej Szkoły.

Wiktor Żłobicki

Spis treści

Przedmowa (Wiktor Żłobicki)     

Rozdział I
Bogusław Śliwerski
Edukacja alternatywna: próba syntezy i określenia współczesnej roli        

Wstęp     
1.    Istota edukacji alternatywnej        
    1.1. Edukacja typu „albo to – albo tamto”     
    1.2. Edukacja alternatywna jako jedna z wielu pedagogii     
2.    Przyczyny i uwarunkowania zaistnienia edukacji alternatywnej       
3.    Podmioty inicjujące i prowadzące alternatywne szkoły       
4.    Pozoranci i faryzeusze edukacji alternatywnej        
5.    Edukacja alternatywna to edukacja autorska     
6.    Władze centralistycznego ustroju szkolnego wobec edukacji alternatywnej        
7.    Konieczność konstruktywistycznej zmiany w dydaktyce     
8.    Alternatywa (w) edukacji XXI wieku     
Zakończenie    
Bibliografia cytowana i tematyczna       

Rozdział II
Beata Przyborowska
Innowacje w edukacji. Perspektywa pedagogiki innowacyjności     

Wprowadzenie        
1.    Nowa koncepcja innowacji w edukacji    
2.    Perspektywa „ja”. O innowatorze słów kilka     
3.    Perspektywa „to”. O działaniach innowatora        
4.    Perspektywa „my”. Jak ważna jest kultura       
5.    Perspektywa „te”, czyli o systemach i środowiskach innowacyjnych          
6.    Wskazówki dla badaczy i nauczycieli           
Bibliografia cytowana i tematyczna    

Rozdział III
Krzysztof J. Szmidt
Kreatywność – twórczość – postawa twórcza
Próba systematyzacji pojęć i teorii   

         
Wprowadzenie: o czym pedagodzy powinni wiedzieć        
1.    Twórczość – kreatywność – postawa twórcza: bogactwo znaczeń           
2.    Twórczość: wartościowa nowość     
3.    Teorie twórczości – bogactwo czy nadmiar?       
4.    Implikacje pedagogiczne – edukacja dla/ku twórczości        
Uwaga końcowa     
Bibliografia cytowana i tematyczna        

Rozdział IV
Zbyszko Melosik
Młodzież, edukacja i przemiany kultury współczesnej:
(re)konstrukcje kontroli, wolności i rozproszenia        

1.    Pedagogika rdzenia tożsamości        
2.    Pedagogika maksymalnej akceptacji podmiotowości i kształtowania poczucia własnej wartości       
3.    Pedagogika krytycznego myślenia i dystansu     
4.    Pedagogika trwałych relacji międzyludzkich    
5.    Pedagogika szacunku dla kultury wysokiej i kultury popularnej    
6.    Pedagogika niemediowanych i nieedytowanych form ekspresji tożsamości oraz kontaktów „twarzą w twarz”  
7.    Pedagogika szacunku dla (czytania i gromadzenia) książek oraz biblioteki  
8.    Pedagogika koncentracji uwagi i kontemplacji
oraz zdolności do porządkowania    
Bibliografia cytowana  

Rozdział V
Wiesława Limont
Czy zdolni uczniowie mają swoje miejsce w tradycyjnej szkole?    

Wprowadzenie         
 1.    Definicje zdolności    
 2.    Definicja oświatowa   
 3.    Koncepcja inteligencji wielorakich Howarda Gardnera       
 4.    Koncepcja Josepha S. Renzulliego       
 5.    Koncepcja Roberta J. Sternberga     
 6.    Kazimierz Dąbrowski – potencjał rozwojowy        
 7.    Mega-Model Rozwoju Talentu    
 8.    Strategie kształcenia uczniów zdolnych     
 9.    Przyspieszone kształcenie       
10.    Wzbogacone kształcenie    
11.    Edukacja domowa        
Podsumowanie          
Bibliografia cytowana i tematyczna   

Rozdział VI
Edyta Gruszczyk-Kolczyńska
Problemy dzieci matematycznie uzdolnionych
Wyniki badań, interpretacje i wnioski oraz rozpaczliwe wołanie o lepsze traktowanie tych dzieci w szkołach  

Wprowadzenie     
 1.    Badania, które zmieniły poglądy dotyczące uzdolnień matematycznych dzieci   
 2.    Cechy umysłów dzieci z zadatkami uzdolnień matematycznych 
 3.    O konstruowaniu narzędzi diagnostycznych przydatnych do rozpoznawania zadatków uzdolnień matematycznych u dzieci  
 4.    Szacunkowe dane o poziomie wiadomości i umiejętności matematycznych badanych dzieci  
 5.    Dlaczego już po kilku miesiącach nauki w klasie pierwszej znacząco mniej dzieci manifestuje zadatki uzdolnień matematycznych? 
 6.    Krótko o tym, że treści kształcenia matematycznego powodują rozleniwienie umysłów uzdolnionych matematycznie dzieci – na przykładzie kształtowania umiejętności liczenia i rachowania w klasie pierwszej  
7.    Okresy szczególnej wrażliwości na rozwijanie zadatków uzdolnień matematycznych u dzieci 
8.    Działania zmierzające do zmiany na lepsze szkolnych losów dzieci obdarzonych zadatkami uzdolnień matematycznych
Bibliografia cytowana i tematyczna  

Rozdział VII
Katarzyna Krasoń
Miejsce kultury i sztuki w edukacji szkolnej – potrzeba czy fanaberia?

Wprowadzenie    
1.    „W życiu bym do teatru nie poszedł”, czyli utyskiwanie malkontentki kulturalnej    
2.    Znaczenie sztuki – pole działania sztuką i poprzez sztukę 
3.    Kroki mniej i bardziej udane – na drodze ustalania strategii edukacyjnej dla sztuki i kultury  
4.    W stronę modelu 
5.    Implikacja praktyczna   
Zamknięcie    
Bibliografia cytowana i tematyczna

Rozdział VIII
Ewa Wysocka, Jolanta Pułka
Postawy twórcze versus odtwórcze młodego pokolenia
Refleksje na kanwie wybranych idei i badań 

Wprowadzenie. Kreatywność i twórczość a „stary i nowy” system edukacji    
1.    Kreatywność i wspieranie rozwoju osobowości twórczej jako nowy (?) cel edukacji  
2.    Transgresja i twórczość w perspektywie edukacyjnej  
3.    Geneza postaw twórczych. Szkoła jako przestrzeń kształtowania postaw transgresyjnych vs marnowania potencjałów ucznia  
4.    Postawy twórcze w karierze edukacyjnej ucznia w świetle wybranych badań  
5.    Metodologiczne aspekty badań własnych
Refleksja zamiast zakończenia: „po prostu nie przeszkadzać”?    
Bibliografia cytowana i tematyczna

Rozdział IX
Andrzej Rozmus
Kreowanie alternatyw w edukacji – idea, uwarunkowania, oblicza   

1.    Potrzeba alternatyw    
2.    Droga ku alternatywie       
3.    Edukacyjna alternatywa w działaniu    
Podsumowanie   
Bibliografia cytowana i tematyczna  

Noty o autorach