Aspiracje edukacyjne młodzieży ponadgimnazjalnej z rodzin dotkniętych ubóstwem

Niniejsza praca jest próbą przedstawienia aspiracji, jakie przejawiała pochodząca z rodzin objętych pomocą socjalną młodzież po ukończeniu gimnazjum w momencie startu na kolejny etap swojej ścieżki edukacyjnej. Celem pracy jest poznanie uwarunkowań i całokształtu okoliczności, które w początkowym okresie towarzyszyły podejmowaniu decyzji o wyborze szkół ponadgimnazjalnych, a następnie o nim zdecydowałyvopierając się na wieloletnim doświadczeniu zawodowym i bezpośredniej obserwacji życia rodzin potrzebujących pomocy oraz skupiając się na poszukiwaniu teoretycznych koncepcji i uwarunkowań w przedmiocie nierówności edukacyjnych.

W pracy zaakcentowano z jednej strony ograniczenia młodzieży ponadgimnazjalnej warunkami ekonomicznymi i kulturalnymi najbliższego otoczenia, a z drugiej strony – rysującą się u niej podmiotowość (istotną przesłankę rozwoju osoby), dążenie do autonomii w decyzjach, stawianie sobie wartościowych celów. Mimo funkcjonowania w bardzo trudnych okolicznościach młodzież całkowicie nie poddaje się środowisku, ma swoje ambicje i pragnienia.

Praca ma charakter empiryczny. Jej podstawą teoretyczną była wiedza o współczesnych zagadnieniach dotyczących rodziny, dojrzewania młodzieży, zmian społecznych. Wymagała ona przeprowadzenia badań jakościowych,

[...] które zawsze były podstawą i ostoją humanistyki oraz mają trudny do przecenienia udział w jej rozwoju. Mają też większą niż kiedykolwiek misję do spełnienia. Sednem badań humanistycznych są dzisiaj takie zagadnienia:

– jak współczesna rzeczywistość odbija się w człowieku;

– jak człowiek się rozwija; – jak zmaga się z wyzwaniami;

– jak istnieje w świecie (Szymański, 2014, s. 286).

Publikacja składa się z części teoretycznej, rozdziału metodologicznego i części poświęconej omówieniu wyników badań.

Część teoretyczna obejmuje wyjaśnienie pojęcia kluczowego – „teorie i koncepcje zmian społecznych” – oraz różne profile ich klasyfikacji. Obok rysu historycznego kształtowania się procesu zmian przedstawiono szeroki obraz następstw, jakie one za sobą niosą, i ich społeczny odbiór. Szczególną uwagę zwrócono na wymiar zróżnicowań społecznych oraz problem postępującego zjawiska pauperyzacji rodzin, a zwłaszcza dzieci, tworzącego bariery dla ich życiowych szans. Odrębnie podjęto rozważania nad edukacją jako wartością w systemie społecznym i osobistym oraz nad młodzieżą jako kategorią społeczną. Ostatnim zagadnieniem było przybliżenie teoretycznych i metodologicznych podstaw badań, służących zrozumieniu mechanizmów funkcjonowania w społeczeństwie.

Następnie w części metodologicznej przedstawiono problematykę badań, zastosowane metody i techniki badań, organizację procesu badawczego oraz uzasadnienie ich doboru. Ponadto wyjaśniono zagadnienie aspiracji, ich rodzaje i uwarunkowania. Ponieważ badania miały charakter badań jakościowych, a ich idea, założenia i forma realizacji dotykały wrażliwej sfery natury ludzkiej, wymagały one szczególnie starannego zaplanowania i przygotowania.

W analizie materiału uwypuklono najważniejsze zagadnienia:

– Środowisko społeczno-kulturalne badanej młodzieży z uwzględnieniem sytuacji rodzinnej młodych osób, a więc liczby wychowujących się dzieci, wykształcenia rodziców oraz ich statusu społeczno-zawodowego. Ocenie poddano również warunki życia rodziny: jej sytuację materialną, atmosferę wychowawczą, czynniki kulturalne ją charakteryzujące, a także status społeczno-ekonomiczny rodziców (przede wszystkim w odniesieniu do poziomu wykształcenia i sytuacji zatrudnienia) oraz działanie wobec niej systemu pomocy społecznej, ze strategią wspierania rodziny, która jest ważnym elementem pracy socjalnej.

– Decyzje edukacyjne i ich indywidualne uwarunkowania z przedstawieniem zagadnień: środowisko rodzinne a wybory edukacyjne (z podrozdziałami dotyczącymi młodzieży aspirującej do poszczególnych typów szkół); podmiotowe czynniki decyzji edukacyjnych wpływające na samoocenę w kontekście wyboru szkoły; podmiotowość w korelacji z motywami wyboru szkoły; perspektywiczne plany młodzieży.

– Ciężar adaptacji i siła emancypacji z omówieniem współczesnego znaczenia edukacji dla badanej młodzieży i jej rodziców; problematyka odtwarzania aspiracji środowiska z jednej strony i dążeń emancypacyjnych z drugiej; analiza rodzajów stymulacji rozwoju i jej wpływu na poprawę funkcjonowania.

Końcowa część analizy stanowi podsumowanie zebranych danych empirycznych.

Spis treści:

Wprowadzenie       

Rozdział I
Zmiany społeczne po 1989 roku    

1. Teorie i koncepcje procesów zmian społecznych      
2. Aspekt kulturowo-cywilizacyjny przełomu   
3. Socjologiczny wymiar zróżnicowań społecznych       
4. Diagnoza społecznego kryzysu i strategie pomocy        
4.1. Problematyka ubóstwa    
4.2. Kulturowe uwarunkowania pomocy w Polsce dawniej i współcześnie   
4.3. Modele polityki socjalnej 
4.4. Programy pomocowo-profilaktyczne   

Rozdział II
Młodzież polska w obliczu nowego ładu społecznego    

1. Młodzież jako kategoria społeczna pokolenia       
2. Miejsce młodzieży polskiej w procesie kształtowania się nowego ładu społecznego       
3. Pokolenie 
4. Edukacja jako wartość w systemie społecznym i osobistym 

Rozdział III
Teoretyczne i metodologiczne podstawy badań    

1. Teorie interpretacji badanej rzeczywistości      
2. Odtwarzanie kultury   
3. Emancypacja społeczna    

Rozdział IV
Założenia metodologiczne badań własnych      

1. Przedmiot i cele badań 
2. Problematyka badawcza       
3. Metoda, techniki i narzędzia badawcze    
3.1. Schemat wywiadu swobodnego z absolwentem gimnazjum  
3.2. Schemat wywiadu swobodnego z rodzicami ucznia  
3.3. Schemat wywiadu swobodnego z wychowawcą lub pedagogiem szkolnym
3.4. Schemat wywiadu swobodnego z pracownikiem zespołu terenowej pracy socjalnej (ZTPS)
3.5. Analiza dokumentów      
4. Procedura badawcza   

Rozdział V
Środowisko społeczno-kulturalne badanej młodzieży    

1. Prezentacja badanej grupy   
2. Sytuacja rodzinna   
2.1. Status społeczno-ekonomiczny rodziców
2.2. System pomocy społecznej wobec badanych rodzin    

Rozdział VI
Decyzje edukacyjne i ich indywidualne uwarunkowania  

1. Środowisko rodzinne a wybory edukacyjne     
1.1. Młodzież aspirująca do kontynuowania nauki w liceach ogólnokształcących  
1.2. Młodzież aspirująca do kontynuowania nauki w technikach lub liceach zawodowych
1.3. Młodzież aspirująca do kontynuowania nauki w liceach profilowanych
1.4. Młodzież, która zamierzała kontynuować naukę w zasadniczych szkołach zawodowych 
2. Podmiotowe czynniki decyzji edukacyjnych   
2.1. Samoocena a wybór szkoły ponadgimnazjalnej     
2.2. Podmiotowość a motywy wyboru szkoły ponadgimnazjalnej  
2.3. Perspektywiczne plany edukacyjne 

Rozdział VII
Ciężar adaptacji i siła emancypacji   

1. Współczesne znaczenie edukacji   
2. Odtwarzanie aspiracji środowiska    
3. Dążenia emancypacyjne   
4. Stymulacja do osiągnięć edukacyjnych      

Podsumowanie 

Bibliografia   

Aneks