Codzienny czas w szkole Fenomenograficzne studium doświadczeń nauczycieli

Książka dostępna w wersji papierowej i elektronicznej - ebook.

Książka jest o tym, jak nauczyciele doświadczają codziennego czasu w szkole. Przedstawia wielowymiarowość codziennego czasu szkolnego nauczycieli – to, jak postrzegają tempo, planowanie i kontrolę czasu w szkole oraz jego urozmaicenie i wypełnienie. Pokazuje aktywności, którymi wypełniają poszczególne dni, oraz emocje i refleksje rodzące się w związku z ich wykonywaniem. Ponadto opisuje nauczycielskie postrzeganie siebie w szkolnym świecie życia codziennego. Kwestie te zostały zaprezentowane w kontekście problematyki czasu społecznego i jego współczesnych przemian. Ukazując ten szeroki kontekst, kierowałam się stwierdzeniem socjolog czasu Elżbiety Tarkowskiej (1999, s. 351), że większość zjawisk zachodzących w społeczeństwie ma wymiar temporalny, a pojawienie się nowych fenomenów pociąga za sobą zmiany w podejściu do czasu, przekształcając czasową organizację życia codziennego.

Niniejsza książka powstała na bazie wypełnianych przez tydzień Formularzy Opisu Przebiegu Dnia, będących rodzajem pamiętnika czasu (time diary) (Robinson, Godbey 1997, s. 5), oraz semistrukturyzowanych wywiadów o pogłębionym charakterze przeprowadzonych z 20 nauczycielami. Zastosowałam takie podejście, gdyż umożliwia rozpoznanie znaczeń przypisywanych przez ludzi zdarzeniom, procesom i strukturom swego życia (Miles, Huberman 2000, s. 10). Ponadto pozwala dostrzec złożoność i wielowymiarowość tego, co się w szkole dzieje, a co jest udziałem nauczycieli.

Książka składa się z siedmiu rozdziałów. W rozdziale 1 omawiam wybrane zjawiska charakterystyczne dla czasu społecznego w ujęciu globalnym i lokalnym. Posłuży to ukazaniu szerokiego kontekstu społeczno-polityczno-kulturowego oddziałującego na środowisko temporalne szkoły i wyznaczające zewnętrzny horyzont doświadczeń nauczycieli. Czas społeczny jest zjawiskiem zróżnicowanym i postrzeganym na wiele sposobów. Analizie poddam także kulturę teraźniejszości z charakterystyczną dla niej kompresją czasu oraz zjawisko przyśpieszenia. Procesy te oddziałują na wiele obszarów naszego życia, w tym szczególnie przekształcają pracę i czas wolny.

W rozdziale 2 analizuję problematykę czasu w szkole, który traktuję jako „rodzaj konstrukcji społecznej” (Koczanowicz 2009, s. 113). Ukazuję temporalne środowisko szkoły jako wypadkową porządków: politycznego, ekonomicznego, społecznego, kulturowego i jednostkowego. Rodzi to wiele wyzwań doświadczanych przez podmioty edukacyjne, których często nie łączy się z problematyką czasu.

Rozdział 3 poświęcony jest analizie codzienności jako perspektywie oglądu życia szkoły. Najpierw omawiam rzeczywistość świata życia codziennego zaproponowaną przez Alfreda Schütza. Jej odczytanie wyznaczyło kształt opracowanego narzędzia badawczego służącego do opisu aktywności podejmowanych codziennie przez nauczycieli. Koncepcja czasu codziennego stworzona przez Katarzynę Popiołek pozwoliła określić dyspozycje do wywiadu. Te dwie koncepcję posłużyły do zdefiniowania kluczowego zagadnienia, jakim jest doświadczanie przez nauczyciela codziennego czasu.

W rozdziale 4 ukazuję proces badawczy, jego założenia i realizację. Uzasadniam wybór wykorzystania fenomenografii jako stanowiska badawczego; określam przedmiot i cele badań oraz problemy badawcze. Opisuję sposoby gromadzenia danych empirycznych (Formularz Opisu Przebiegu Dnia) oraz semistrukturyzowany indywidualny wywiad o pogłębionym charakterze. Dokonuję charakterystyki badanej próby oraz omawiam kryteria jej doboru. Przedstawiam kwestie etyczne dotyczące wszystkich stadiów badań, od ustalenia tematu po przygotowywanie raportu. Charakteryzuję metody analizy materiału empirycznego i omawiam zasady prezentacji wyników badań.

W rozdziale 5 analizuję szkolny świat życia codziennego z perspektywy badanych. Rekonstruując doświadczenia nauczycieli, opisuję sceny z ich codziennego szkolnego życia, aby stworzyć wyobrażenie tego, czym wypełnione są dni nauczycieli, odsłonić wewnętrzny horyzont ich doświadczeń. Jest to niezbędne do ukazania anatomii codziennego życia szkoły. Zgromadzony materiał pozwolił także zrekonstruować nauczycielskie koncepcje postrzegania siebie w szkolnym świecie życia codziennego, co stanowi przestrzeń wynikową.

Rozdział 6 prezentuje wielowymiarowości codziennego czasu szkolnego nauczycieli. Omawiam w nim czasowe aspekty regulowania przez nauczycieli codziennego funkcjonowania w wymiarach tempa, organizacji, kontroli, urozmaicenia i wypełnienia, co ukazuje wewnętrzny horyzont doświadczeń.

W rozdziale 7 odsłaniam koncepcje doświadczania codziennego czasu przez nauczycieli, które ujawniła analiza ich wypowiedzi (przestrzeń wynikowa): 1) jako podporządkowywanie się dominacji kultury zegara, 2) jako podtrzymywanie i utrwalanie porządku (struktury) szkolnej codzienności, 3) jako bycie w sieci zdarzeń o interstycjalnym charakterze.

W Zakończeniu przedstawiam koncepcje doświadczania codziennego czasu. Ponadto ukazuję, że codzienne życie szkoły jest wypadkową ścierania się reguł wywodzących się z różnych porządków kulturowych, które wyznaczają odmienne wzory temporalnych doświadczeń. Przedstawiam także implikacje, jakie płyną z tej sytuacji dla codziennego funkcjonowania nauczycieli.

Spis treści:

Wprowadzenie           

Rozdział 1
Czas społeczny w ujęciu globalnym i lokalnym        

1.1.    Czas społeczny i jego globalne przemiany       
1.1.1.    Kompresja czasu do teraźniejszości    
1.1.2.    Wielość koncepcji i różnorodność postaci czasu społecznego     
1.1.3.    Szybkozmienność dziejących się zdarzeń        
1.1.4.    Transformacja pracy i czasu wolnego       
1.2.    Czas społeczny i jego lokalne postrzeganie – wybrane aspekty       
Refleksje podsumowujące        

Rozdział 2
Czas w szkole i jego użytkowanie przez nauczyciela   

2.1.    Porządek polityczny jako sztywne ramy temporalnego funkcjonowania szkoły        
2.2.    Porządek ekonomiczny jako gospodarowanie zasobami temporalnymi    
2.3.    Porządek społeczno-kulturowy jako źródło wzorówi norm temporalnych  
2.4.    Porządek indywidualny jako niepowtarzalna orientacjatemporalna
Refleksje podsumowujące    

Rozdział 3
Codzienność jako perspektywa oglądu życia szkoły  

3.1.    Rzeczywistość świata życia codziennego – koncepcja Alfreda Schütza    
3.2.    Perspektywa czasu codziennego – koncepcja Katarzyny Popiołek 

Rozdział 4
Proces badawczy – założenia i realizacja     

4.1.    W poszukiwaniu strategii badawczej            
4.2.    Cel i problematyka badawcza       
4.3.    Metody gromadzenia danych – ich zasadność i zastosowanie   
4.3.1.    Formularz Opisu Przebiegu Dnia        
4.3.2.    Semistrukturyzowany indywidualny wywiad o pogłębionym charakterze     
4.4.    Każdy doświadcza czasu codziennego...
Dobór i charakterystyka grupy badawczej    
4.5.    Charakterystyka metody analizy materiału badawczego        
4.6.    Zasady prezentacji wyników badań         

Rozdział 5
Szkolny świat życia codziennego z perspektywy badanych nauczycieli    

5.1.    Sceny z codziennego szkolnego życia
Rekonstrukcja doświadczeń nauczycieli  
5.1.1.    O (nie)radzeniu sobie z zestrajaniem codziennych aktywności, czyli codzienne doświadczenia nauczycieli-nowicjuszy  
Interakcje wypełniające codzienność  
Zapamiętałość nauczycielki świadcząca o bezradności   
Rozciąganie czasoprzestrzeni – zróżnicowany czas i miejsce pracy   
Działanie pod presją czasu i treści       
Bieg czasu – emocje związane z zestrajaniem codziennych aktywności    
Stres i strach związany z bezpieczeństwem uczniów 
Refleksje podsumowujące   
5.1.2.    O dążeniu do zapewnienia warunków ponawiania i podtrzymywania cykli działania konstytuujących codzienność, czyli doświadczenia nauczycieli ze stażem 5–10 lat       
Zwielokrotniony czas nauczyciela        
Incydenty zagęszczające życie społeczne szkoły   
Chronotop spotkania koniecznego       
Zmęczenie końcoworoczne – wielka kumulacja działań     
Przeklęta papierkowa robota        
Refleksje podsumowujące       
5.1.3.    O podejmowaniu działań „wbrew interesom i bez wiedzy tych, dla których są wykonywane”, czyli codzienne doświadczenia nauczycieli o stażu pracy 11–20 lat     
„Żeby...” – życzeniowy styl myślenia   
Przeszłość uchwycona, czyli o kompletowaniu teczki na dyplomowanie     
Uczniowie – kim są dla nauczycielki i jak ich postrzega     
Strategia interwencji wobec incydentu       
Patrol na korytarzu     
W gabinecie dyrekcji   
Codzienność stworzona z czasochłonnych drobiazgów        
Test pozycjonujący, czyli dowiedzieć się tego, o czym się już wiedziało    
O (bez)sile planu w szkole 
W sieci interakcji z rodzicami     
Niewspółmierność oczekiwań do rezultatów    
Jak nauczycielka postrzega swoich uczniów  
Wymuszona codzienna ruchliwość     
Będący wyżej w hierarchii zaciska pętle czasu     
Refleksje podsumowujące      
5.1.4.    Przygniatający „kram życia, w którym tonę od niepamiętnych czasów”, czyli codzienne doświadczenia nauczycieli ze stażem powyżej 20 lat    
Kariera równoległa – dwa etaty równocześnie  
Codzienny kierat       
Codzienność – między żalem i nadzieją     
Znowu wszystko na tempo       
Zajęcia pozalekcyjne – by mieć „przyjemność z życia w szkole”        
O bezsensie wkładanego wysiłku       
Refleksje podsumowujące        
5.2.    Anatomia codziennego życia szkoły w perspektywie badanych nauczycieli     
5.2.1.    Interakcje   
5.2.2.    Działania        
5.2.3.    Emocje     
5.2.4.    Refleksje     
5.3.    Rekonstrukcja nauczycielskich koncepcji postrzegania siebie w szkolnym świecie życia codziennego   

Rozdział 6
Wielowymiarowość codziennego czasu szkolnego nauczycieli    

6.1.    Tempo codziennej pracy nauczycieli     
6.2.    Organizacja czasu w ciągu dnia     
6.3.    Codzienna kontrola długości trwania poszczególnych czynności   
6.4.    Codzienne urozmaicenie dni w szkole     
6.5.    Codzienne wypełnienie czasu w szkole       
Refleksje podsumowujące     

Rozdział 7
Rekonstrukcja nauczycielskich koncepcji doświadczania codziennego czasu   

7.1.    Doświadczanie codziennego czasu przez nauczycielijako podporządkowywanie się dominacji kultury zegara   
7.2.    Doświadczanie codziennego czasu przez nauczycieli jako podtrzymywanie i utrwalanie porządku (struktury) szkolnej codzienności     
7.3.    Doświadczanie codziennego czasu przez nauczycieli jako bycie w sieci zdarzeń o interstycjalnym charakterze   

Zakończenie 

       
Bibliografia        

Aneks