Człowiek w poszukiwaniu siebie, Innego i Boga (Re)konstrukcja tożsamości uczestników wybranych grup religijnych

Z recenzji dr hab. Bożena Domagała, prof. UWM 

[…] książka bazuje na badaniach przeprowadzonych z osobami, których biografia zawiera doświadczenie głębokiej zmiany religijnych podstaw tożsamości, określanej w literaturze podmiotu jako konwersja. Autorka w serii pogłębionych wywiadów biograficznych szuka odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu doświadczenie konwersji stało się punktem wyjścia rekonstrukcji tożsamości badanych opartej na nowych przekonaniach światopoglądowych, nowych wartościach i nowych więziach. O walorach książki świadczy podjęcie tak trudnych badań nie tylko ze względu na przyjętą metodę, lecz także nieufność grup, które z uwagi na swój status społeczny są postrzegane jako sekty. Warty podkreślenia jest sposób podejścia do zebranego materiału. Autorka próbuje głębiej wniknąć w mechanizmy psychologiczne i społeczne badanych przypadków konwersji oraz pokazać ich integrujący i dezintegrujący wpływ na tożsamość jednostki. […] 

Problematyka, którą podjęła Autorka polecanej publikacji, związana z funkcjonowaniem grup religijnych określonych jako sekty czy kulty oraz ich uczestnikami, pozostaje w kręgu zainteresowania wielu doświadczonych badaczy. Materiał zebrany na półkach rodzimych księgarni, bibliotek i czytelni jest imponujący. Czy jednak wyczerpująco odpowiada na rodzące się pytania i nasuwające się wątpliwości?

Autorka doszła do wniosku, że niewystarczający poznawczo jest materiał odnoszący się do tożsamości indywidualnej (jednostkowej, osobowej) osób związanych z grupami religijnymi działającymi poza tradycyjnym Kościołem katolickim. Dlatego wyruszyła na poszukiwani w ramach zrealizowanych badań. Respondenci, dzieląc się swoim doświadczeniem zawartym w biograficznej narracji, wykazali się nie tylko umiejętnością (re)konstruowania przebiegu własnego życia, ale również jego analizy. Pozyskane (re)konstrukcje są nie tyle odtworzeniem ich drogi życiowej, ile również próbą argumentacji, uzasadniania dokonywanych wyborów i podejmowanych decyzji. Z dzisiejszej perspektywy mogłabym nazwać je „refleksyjnymi projektami Ja”. Możliwość podzielenia się osobistym doświadczeniem urzeczywistniła każdego z narratorów. Refleksyjne projekty Ja stały się świadectwem indywidualnego istnienia w świecie każdego z nich. Przeprowadzona (re)konstrukcja tożsamości nie była łatwa. Każdy badacz tworzy w pewnym sensie własny sposób poznawania i opisu przedmiotu badań. 

Autorka traktując każdą opowieść w sposób głęboko zindywidualizowany, aby nie zatracić jej wyjątkowości i osobliwości, zrezygnowała z nastawienia na liczbę historii. Kwestie teoretyczne dotyczące tożsamości i religii: grup religijnych, ich uczestników oraz wyniki badań, tworzą sześć rozdziałów niniejszej książki. Pięć z nich ma charakter teoretyczny, natomiast rozbudowany rozdział szósty to analiza pozyskanego materiału empirycznego. Część przedstawionych treści pochodzi z dysertacji doktorskiej powstałej pod kierunkiem prof. dr hab. Ewy Kantowicz na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie. 

Książka nie jest adresowana do konkretnego grona odbiorców; Autorka starała się nadać jej interdyscyplinarny charakter. Dokonując ostatecznego podsumowania, nie opuszcza ją pytanie: Czy wydźwięk przedstawionego materiału poddanego analizie nie jest nazbyt optymistyczny? 

Wszelkie komentarze w tej kwestii chciałaby jednak pozostawić Czytelnikom, dla których refleksji starała się zachować margines swobody interpretacyjnej. Praca z zebranym materiałem empirycznym to niekończący się dialog, to dostrzeganie kolejnych znaczeń, subtelności i odcieni w ludzkiej egzystencji. To także mimowolna analiza własnego losu. Kontakt z Innym niesie za sobą bezcenną możliwość wyłaniania podobieństwa i różnicy, których poczucie staje się nieodłącznym elementem budowania indywidualnego rozumienia nas samych. W przedstawionych historiach każdy może odnaleźć cząstkę samego siebie, osobistej historii własnego istnienia.

Spis treści:

Wstęp     

Uwarunkowania procesów tożsamościowych we współczesnym świecie 

Metodologiczne założenia przeprowadzonych badań    

Rozdział 1

Tożsamość – w poszukiwaniu (auto)definicji człowieka 

1.1. Wokół kontrowersji związanych z tożsamością 

1.2. Tożsamość – wybrane definicje pojęcia   

1.3. Doświadczenie jako źródło wiedzy o człowieku 

Tożsamość a biografia   

1.4. Tożsamość jako nowa kategoria pojęciowa w pedagogice   

Rozdział 2

Tożsamość w świetle wybranych koncepcji    

2.1. Tożsamość narracyjna. Koncepcja Paula Ricoeura    

2.2. Cykl życia – dowód kołowy. Koncepcja Erika H. Eriksona    

2.3. Tożsamość komplementarna. Koncepcja Ronalda Lainga    

2.4. Refleksyjny projekt. Koncepcja Anthony’ego Giddensa   

Rozdział 3

Homo religiosus. Religia jako forma ludzkiej aktywności    

3.1. (Nie)ograniczona przestrzeń fenomenu religii    

3.2. Między Kościołem a sektą 

Przegląd podstawowych organizacji życia religijnego   

3.3. Przyczyny przynależności do grup religijnych    

3.4. Religia w ponowoczesności   

Rozdział 4

Grupa religijna jako środowisko kształtowania tożsamości 

4.1. Grupa religijna jako środowisko wychowawcze 

4.2. Tożsamość członków grup religijnych 

4.3. Tożsamość kultowa. Koncepcja Stevena Hassana 

Rozdział 5

Działalność i doktryny wybranych grup religijnych 

5.1. Grupy religijne na terenie Polski 

5.2. Kościół zielonoświątkowy 

5.3. Adwentyści dnia siódmego 

5.4. Misja Czaitanii 

5.5. Związek Buddyjski Karma Kagyu 

5.6. Metodologiczne problemy badań grup religijnych 

Rozdział 6

(Re)konstrukcja tożsamości w narracjach uczestników wybranych grup religinych 

6.1. Dobór badanych i ich biograficzne sylwetki Charakterystyka wywiadów   

6.1.1. Wywiad 1 (K.Z., M, 1): „[…] wszystko mi wolno, ale niczemu nie oddam się w niewolę […]” 

6.1.2. Wywiad 2 (K.Z., K, 2): „[…] przejść po pasach przez życie do nieba […]” 

6.1.3. Wywiad 3 (K.K., M, 3): „[…] bo każdą granicę należy pokonać, jeżeli wybiera się w podróż w nieznane […]” 

6.1.4. Wywiad 4 (K.A., K, 4): „[…] do pewnego momentu to tak, jakby spałam […]” 

6.1.5. Wywiad 5 (M.Cz., M, 5): „[…] ogólnie moje życie to było poszukiwanie sensu życia i wypełnienie mojej pustki […]” 

6.1.6. Wywiad 6 (K.K., M, 6): „[…] moje życie nie kształtował jakiś plan, tylko spontaniczność, no, albo ucieczka, albo unikanie […]” 

6.2. Tożsamość w doświadczeniu konwersji 

Tematyczna analiza wywiadów 

6.2.1. Wśród dróg i ścieżek prowadzących do konwersji 

6.2.2. Na rozdrożach życia. Momenty przełomowe 

6.2.3. Inni – drogowskazy na szlakach życia   

6.2.4. Grupa religijna i jej praktyki jako źródło 

wewnętrznej przemiany 

6.2.5. Styl życia. Oś tożsamości człowieka 

6.2.6. Życiowe plany – horyzonty tożsamości 

6.3. Porównawcza analiza przypadków 

Refleksje podsumowujące 

Bibliografia 

Spis tabel

Summary