Edukacja akademicka w perspektywie krytycznej Studenci wobec neoliberalnej polityki kształcenia w szkole wyższej

Głównym celem naukowym przedstawionej monografii jest opis i analiza wielorakich skutków transformacji szkolnictwa wyższego w Polsce i neoliberalnych reform ostatnich lat w odniesieniu do procesu kształcenia i funkcjonowania samych uczelni. Instrumentarium teoretyczno-pojęciowe służące do realizacji celu naukowego pracy, zostało wywiedzione z nurtu badań nad edukacją określanego mianem pedagogiki krytycznej. Monografia składa się z sześciu rozdziałów zawierających odwołania do rozpraw naukowych krajowych i zagranicznych badaczy oraz prezentację wyników badań własnych. Głównym celem podjętych badań własnych było rozpoznanie stopnia i zakresu w jakim studenci wybranych szkół wyższych wyrażają (odzwierciedlają) w swoich opiniach ideologię neoliberalną w odniesieniu do strukturalnych składników procesu kształcenia. Powiązana z tym celem, ważna kwestia dotyczyła również odznaczenia, określenia i opisania współcześnie dominującego paradygmatu dydaktyki akademickiej. Cel badań został zrealizowany dzięki badaniom ilościowym i jakościowym, w których ważna była triangulacja podejść badawczych, metod i rodzajów badań oraz triangulacja teorii. Główny korpus badań własnych, został uzupełniony analizą dyskursu, która miała na celu przedstawienie procesu dyskursywnego formowania wiedzy o autonomii oraz uchwycenie, w jaki sposób formacje wiedzy-władzy regulują odpowiednią „prawdę” o uniwersytecie.

W czasie opracowywania koncepcji monografii i projektowania badań własnych, pewne zjawiska związane z funkcjonowaniem szkolnictwa wyższego, były już dość dobrze zdiagnozowane i opisane. Jednak w ostatnich latach procesy transformacyjne w obszarze polskiego szkolnictwa wyższego nasiliły się, a pracownikom uczelni dość jasno przedstawiono – głównie w formie uregulowań prawnych - oczekiwane kierunki zmian. W nowej ustawie o szkolnictwie wyższym zawarto szereg rozwiązań o charakterze neoliberalnym, równocześnie kontynuowano pewne „trendy” zapoczątkowane już wiele lat temu, by kształcenie w uczelniach, również na uniwersytetach, miało charakter jak najbardziej użyteczny i adekwatny dla potrzeb rynku pracy, interesariuszy zewnętrznych, czy szerzej, dla potrzeb gospodarki. Tradycyjne wartości uniwersyteckie (takie jak tradycja, wspólne dobro, kształtowanie postaw krytycznych) od pewnego czasu muszą „negocjować” swoje miejsce i muszą „dostrajać się” do wartości fundujących współczesny ład społeczno-gospodarczy. W polskiej literaturze z zakresu pedagogiki podjęto w ostatnich latach już wiele prób analizy problemu wpływu neoliberalnej polityki władz państwowych, w tym Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na środowisko akademickie i charakter procesu kształcenia. Jednak jak dotąd, nie patrzono na kształcenie i aktywność uczelni przez pryzmat procesów ujarzmiania, upodmiotowienia, nie stosowano „postdyscyplinarnej” perspektywy do próby zrozumienia „czego” i „dlaczego” uczy się na poziomie szkoły wyższej.

W wyniku studiów literaturowych oraz badań własnych zaprojektowałem ramy paradygmatu postdyscyplinarnego w dydaktyce akademickiej. Jego charakterystyka odnosi się do poszczególnych elementów strukturalnych procesu kształcenia występujących jako elementy stałe w teorii i praktyce dydaktycznej. Równocześnie, traktując emancypację, jako wyzwalanie się z różnego rodzaju uwikłań kulturowych, politycznych, społecznych, z zewnętrznych systemów dominacji, ale także jako pokonywanie własnych ograniczeń i „rozbrojenie” własnych systemów dominacji i struktur samozarządzania, to – biorąc pod uwagę wyniki badań własnych – sformułowano zestaw wytycznych dla „krytycznej” dydaktyki akademickiej. Pożądane elementy zostały odniesione do trzech obszarów: środowiska edukacyjnego, predylekcji i zachowań studentów oraz predylekcji i zachowań nauczycieli akademickich.

Spis treści:

Wprowadzenie      

1. Pedagogika krytyczna źródłem analiz edukacji 
1.1. Krytyczna nauka o wychowaniu: między opisem a zaangażowaniem   
1.2. Pedagogika radykalna Henry’ego A. Giroux    
1.3. Foucaultowskie inspiracje analityką rządzenia   

2. W stronę społeczeństwa  postdyscyplinarnego    
2.1. Społeczeństwo dyscyplinarne – punkt wyjścia    
2.2. Postpanoptikon i jego odmiany    
2.3. Przechwytywanie czasu i pragnień jednostek  

3. Szkoła wyższa w orbicie neoliberalnych wpływów    
3.1. Neoliberalizm jako ekonomiczny i kulturowy kontekst kształcenia w szkołach wyższych  
3.2. Popyt na uniwersytecką wiedzę    
3.3. Neoliberalne oczekiwania wobec szkoły wyższej   

4. Transformacja i neoliberalne reformy szkolnictwa wyższego w Polsce   
4.1. Zmiany pola i reguł gry w szkolnictwie wyższym 
4.2. Przebieg zmian i reform w szkolnictwie wyższym po 1989 roku   
4.2.1. Okres pierwszy: reorientacja systemowa 
4.2.2. Okres drugi: boloński   
4.2.3. Okres trzeci: czas urzędników i ekspertów  
4.2.4. Okres czwarty: kontynuacja neoliberalnej polityki akademickiej    

5. Postdyscyplinarny uniwersytet? Między (o)presją a autonomią      
5.1. (O)presja wobec uniwersytetu   
5.2. Autonomia szkoły wyższej w Polsce w dyskursie ekspercko-urzędniczym   
5.2.1. Założenia i podejście badawcze do analizy dyskursu    
5.2.2. Pojęcie autonomii szkół wyższych    
5.2.3. Formacje wiedzy dotyczącej autonomii szkoły wyższej – wyniki analizy dyskursu 
5.3. Krytyczne spojrzenie na współczesny program edukacji akademickiej – (dla)czego wykłada się w szkole wyższej?   

6. Studenci wobec kształcenia i szkoły wyższej    
6.1. Metodologiczne podstawy badań własnych      
6.1.1. Cele i problematyka badań      
6.1.2. Problemy badawcze – zmienne i ich wskaźniki   
6.1.3. Procedura badawcza – metody, techniki i narzędzia badawcze   
6.1.4. Charakterystyka doboru próby i teren badań – organizacja badań      
6.2. Charakterystyka składników strukturalnych procesu kształcenia – według badanych studentów 
6.3. Koncentracja na sobie czy koncentracja na innych? Świat wartości badanych studentów
6.4. Studenckie wzorce reagowania wobec uczelni: w poszukiwaniu krytycznego myślenia i refleksyjnego działania 
6.5. Wnioski z badań – ku paradygmatowi postdyscyplinarnemu dydaktyki akademickiej   

Zakończenie   

Aneks  
Załącznik nr 1. Zadania i procedury w procesie dydaktycznym w jednej ze szkół wyższych o statusie akademickim  
Załącznik nr 2. Liczba osób zaangażowanych w wewnętrzne systemy jakości kształcenia na przykładzie wybranych uczelni w Polsce w roku akademickim 2017/2018
Załącznik nr 3. Narzędzie do badania postaw studentów wobec kształcenia i szkoły wyższej
Załącznik nr 4. Narzędzie do badania preferencji wartości studentów 
Załącznik nr 5. Definicje wartości w modelu klasycznym i zmodyfikowanym według Shaloma H. Schwartza  

Bibliografia   
Spis rycin      
Spis tabel