Etnografia wizualna w badaniach i praktyce pedagogicznej

Książka stanowi bardzo interesującą i nowatorską w polskich warunkach propozycję wykorzystania etnografii wizualnej w badaniach ewaluacyjnych – szczególne w autoewaluacji. Autorka wychodzi naprzeciw potrzebom praktyków poszukujących nowych rozwiązań odnośnie do ewaluacji własnej pracy. Istniejące w Polsce regulacje prawne rodzą pokusę upowszechniania się praktyk typowych dla ewaluacji biurokratycznej. Prowadzi się je tylko dlatego, że istnieje nakaz prawa. Rzadko kiedy prowadzone ewaluacje „wewnętrzne” spełniają nawet elementarne wymogi metodologiczne. Od badań ewaluacyjnych oczekuje się danych do samooceny i potwierdzenia tego wszystkiego, co i tak już wiadomo.

Proponowana przez J. Nowotniak fotoewaluacja znosi wspomniane ograniczenia. Jej walorem jest akcentowanie, że – szczególnie w autoewaluacji – ważne jest, by dostarczała ona danych do podejmowania decyzji skierowanych na projakościową zmianę (ewaluacja rozwojowa) oraz generowała wiedzę o własnej pracy i jej uwarunkowaniach (ewaluacja poznawcza).

Przedstawiona w tej części książki propozycja jest bardzo dobrze ugruntowana zarówno w teorii, jak i w metodologii badań. Sięgający po nią nauczyciele siłą rzeczy ulokują siebie w roli badaczy własnej praktyki. 

Z recenzji dr. hab. Henryka Mizerka, prof. UWM

Intencją Autora było wskazanie potencjału etnografii wizualnej, w mniejszym stopniu zaś ewentualnych pułapek metodologicznych czyhających na badacza sięgającego po materiały wizualne, choć i o tym uważny Czytelnik znajdzie niejedną uwagę. Ograniczyłam krytyczne komentarze w przekonaniu, że niewiele jest w Polsce prób wykorzystywania badań etnograficznych w naukach o wychowaniu, a krytyczne uwagi raczej uprawomocnią model badania kultury szkoły zza biurka, niż zachęcą do ich weryfikacji.

Opisane w tej pracy projekty badawcze mogą się stać pomocne w odpowiedzi na pytanie, kiedy wykorzystywać etnografię wizualną. Mam też nadzieję, że pozwolą lepiej zrozumieć procedury gromadzenia danych i ich opracowywania, przyczyniając się do podniesienia popularności badań etnograficznych wśród pedagogów. Materiał zawarty w publikacji ma charakter poglądowy i nie stanowi uniwersalnego modelu badań.

Książka składa się z dwóch części: pierwsza podkreśla wykorzystanie etnografii wizualnej w projektach badawczych, druga kieruje uwagę Czytelnika w stronę praktyki pedagogicznej.

Pierwszy rozdział to charakterystyka badań etnograficznych, jej znaczenia w naukach o wychowaniu, rozpoczynająca się od ogólnych ustaleń terminologicznych, odnoszących się także do problemu wizualności i statusu obrazu, uprawomocnionego przez etnografię wizualną.
W rozdziale drugim opisano szczegółowo model badań wykorzystany przy eksploracji ukrytych programów, przygotowano grunt do przedstawienia technik fotograficznych oraz zagadnień związanych z interpretacją materiału wizualnego. Przedstawione badanie ukrytych programów polega na analizie wizualnych tekstów kultury, nade wszystko zaś praktyk kulturowych, strategii i działań komunikacyjnych, mechanizmów społecznych tabuizujących widzenie.
Kilka słów poświęcono również fenomenowi tworzenia albumów szkolnych, swoistych prezentacji podlegających permanentnym zmianom, uprawomocniających aktualnie obowiązujące wizje szkolnych kultur. Idealizacje, na potrzeby których dokonywana jest rekonstrukcja zbiorów, same w sobie stają się punktem odniesienia dla członków szkolnych społeczności, by przy ich pomocy mogli tworzyć i umacniać grupową tożsamość.
W rozdziale trzecim autorzy fotografii przenoszą Czytelnika w obszar refleksji dotyczących dyskursu wiedzy – władzy Michela Foucaulta w „zwizualizowanym” świecie szkoły.
Pierwszą część zamyka próba zobrazowania społecznego świata pokoju nauczycielskiego. Wyeksponowano tutaj pracę nad esejem fotograficznym pedagogów. Materiał empiryczny poddany analizie ma również postać fotodokumentów przestrzeni edukacyjnej przygotowanych przez nauczycieli.
Druga część książki jest wykładnią mojego przekonania, że badanie jakościowe to nie tylko i nie przede wszystkim wybór takich czy innych technik badawczych, lecz określona filozofia badania naukowego w naukach społecznych.

Pierwszy rozdział drugiej części książki został poświęcony fotoewaluacji w przekonaniu, że fotografowanie i pokazywanie szkolnej rzeczywistości może wiele zmienić w położeniu uczniów i nauczycieli. Decydentom oświatowym wielokrotnie należy te problemy „nie tylko uzmysłowić, ale i pokazać”.
W rozdziale drugim opisałam badania zrealizowane wspólnie ze studentami. Starałam się znaleźć odpowiedź na pytanie: jak poradzić sobie z nauczaniem metodologii badań społecznych w kontekście jej etycznych aspektów? Uwypukliłam tu znaczenie etnografii wizualnej, mającej ogromne możliwości oddziaływania na wyobraźnię studenta, z którą to „porządna” i obrosła w tradycję oralną dydaktyka akademicka radzi sobie dość słabo. Przy okazji omawiania współpracy ze studentami naświetliłam problem danych wrażliwych pozyskiwanych w badaniach etnograficznych.
W ostatnim rozdziale monografii, stanowiącym zarazem zakończenie, starałam się wyeksponować wszystkie możliwości etnografii wizualnej, świadomie narażając się na zarzut zaniechania krytycznego oglądu tej metody.
 

Spis treści:

Wstęp         

Część I
Etnografia wizualna w badaniach pedagogicznych

1. Badania etnograficzne w naukach społecznych  
    Istota etnografii      
    Etnografia edukacyjna jako „kultura studiowania kultur”       
    Reprezentacje fotograficzne – obiektywność i prawda obrazów       
    Fotografia na usługach etnografii – narodziny etnografii wizualnej      

2. „Nie do zobaczenia”, czyli etnografia wizualna w badaniu
    programów ukrytych       
    Program ukryty jako kategoria semantyczna       
    Edukacyjne konceptualizacje programu ukrytego   
    Model badań własnych       
    Techniki fotograficzne w etnografii wizualnej –
    projektowanie i realizacja       
    Analiza danych jakościowych   
    Interpretacja materiałów wizualnych    
    „Nieoswojona” przestrzeń szkolnego budynku     
    Ukryty wymiar szkolnej wiedzy ucznia i jej wizualne przedstawienia     
    Ocenianie wewnątrzszkolne – podział i dystrybucja przychylności losu   
    Raporty etnograficzne    

3. Dyskurs wiedzy/władzy Michela Foucaulta w przestrzeni szkoły
    Archeologia patrzenia     
    W fotograficznym skrócie o przestrzeni, władzy i wiedzy w projekcie
    Michela Foucaulta     
    Wszechobecność władzy    
    Władza dyscyplinarna – wizualne przedstawienia   
    Zakończenie, czyli powrót nowego   


4. Społeczne światy nauczycieli. Pokój nauczycielski w obiektywie
    aparatu fotograficznego    
    Przebieg i charakterystyka badań    
    Odkrywanie społecznego świata pokoi nauczycielskich –
    pierwsze wnioski    


Część II
Etnografia wizualna w praktyce pedagogicznej

1. Fotoewaluacja „społecznej architektury” szkoły – o nowy wymiar
    ewaluacji wewnętrznej   
    Między etnografią stosowaną a ewaluacją –
    rozważania terminologiczne     
    Miejsce badań ewaluacyjnych w nowym systemie nadzoru
    pedagogicznego w Polsce    
    Ewaluacja wewnętrzna jako badanie szkolnej codzienności –
    fazy fotoewaluacji    
    Analiza materiału wizualnego i wnioski 
    Pożytki fotoewaluacji   
    Dobre praktyki, czyli aktywny uczeń podmiotem na przerwie
    i w sali lekcyjnej     
    Fotoewaluacja jako narzędzie pedagogicznej interwencji  
2. Etnografia wizualna w kształceniu akademickim. Etyczne problemy
    danych wrażliwych    

Zakończenie    

Bibliografia