Kapitał resocjalizacyjny zakładu poprawczego

Z recenzji prof. zw. dr hab. Anny Nowak

Publikacja dotyczy ważnej z perspektywy naukowej dyskusji na temat paradygmatów resocjalizacji. Autor umiejętnie diagnozuje liczne paradoksy polskiej resocjalizacji nieletnich. [...]

Analiza materiału badawczego […] uwzględnia realia codziennego życia w zakładzie poprawczym [...], ukazuje współczesne problemy i trudności w funkcjonowaniu tej instytucji w kontekście zachodzących przeobrażeń społecznych, organizacyjno-prawnych, kulturowych. [...] Monografia [...] podejmuje temat aktualny z punktu widzenia pedagogiki (najbliższy pedagogice resocjalizacyjnej), spełnia kryterium nowatorstwa i oryginalności, wskazuje nowe obszary badań – kapitał społeczny i jego komponent, jakim jest zaufanie, zostały przez Autora aplikowane do pedagogiki resocjalizacyjnej. [...]

Praca jest bardzo dobrze udokumentowana – Przemysław Frąckowiak dokonał rzetelnego przeglądu interdyscyplinarnej literatury przedmiotu (socjologicznej, pedagogicznej, filozoficznej, prawniczej). Podjęta przez autora analiza odzwierciedla współczesną rzeczywistość zakładu poprawczego, a wnioski z niej są ważne dla teorii i praktyki pedagogiki resocjalizacyjnej oraz dla procesu resocjalizacji w zakładach poprawczych. Co ważne, zostały one oparte na rzetelnej diagnozie niepowodzeń i trudności w funkcjonowaniu zakładu poprawczego, są dostosowane do aktualnych potrzeb i wyzwań, co może sprzyjać skutecznemu działaniu kadry pedagogicznej w zakładach poprawczych.

Wstęp

[...] udało się wypracować profilaktyczno-resocjalizacyjną formułę, wedle której możliwe jest dokonywanie intencjonalnych zmian w zachowaniu i postawach, a nawet osobowościowym profilu osób społecznie niedostosowanych. Rzecz w tym, że wyjątkowo trudno wprowadzić jej założenia w życie. Przyczyny tej sytuacji są oczywiście złożone, jednak wychodzę z założenia, że obecnie na pierwszy plan wysuwa się tu kwestia braku zaplecza w postaci szeroko rozumianego kapitału społecznego instytucji resocjalizacyjnych. W powiązaniu z ich szeroko rozumianą funkcją sprawczą kapitał ten nazwać można resocjalizacyjnym.

Takie założenie ukonstytuowało zamysł, na którym opiera się niniejsza praca. Jak już wcześniej wspomniałem, jest to także wynik przekonania o konieczności poszerzania pola analizy warunków, które decydują bądź współdecydują o powodzeniu procesu resocjalizacji. Próba aplikacji teorii kapitału społecznego do resocjalizacyjnej przestrzeni odpowiada temu założeniu, a wywiedzione z niej pojęcie kapitału resocjalizacyjnego dodatkowo akcentuje specyfikę podejmowanego zamierzenia badawczego. Zostało ono pomyślane jako studium o charakterze teoretyczno-empirycznym. Wspomniana teoria została tu wykorzystana jako podstawa wielowątkowej analizy rzeczywistości sprawczej instytucji resocjalizacji nieletnich, jaką jest zakład poprawczy. Stąd – po uwagach metodologicznych (rozdział 1) – w rozdziale 2 przedstawione zostały najistotniejsze zagadnienia definiujące teorię kapitału społecznego, w tym jego odniesienie do kontekstów współczesnej cywilizacji Zachodu, sprawa genezy tej teorii z uwypukleniem roli, jaką odegrali w niej Pierre Bourdieu, James S. Coleman, Robert D. Putnam i Francis Fukuyama, a wreszcie, krytyczna analiza założeń tej teorii. Analiza ta ogniskuje się przede wszystkim na możliwościach opisu i wyjaśniania teoretycznych i praktycznych aspektów procesu resocjalizacji na podstawie tej teorii.

Rozdział 3 stanowi próbę uchwycenia związku między typowymi funkcjami wypełnianymi przez instytucję zakładu poprawczego a teorią z pogranicza pedagogiki, filozofii, psychologii i socjologii. Nader wiele w tej przestrzeni niespójności, wręcz paradoksów, które czynią ją poznawczo trudną i sprawczo mało efektywną. Z drugiej jednak strony stanowi to o specyfice tego środowiska, a być może nawet jego sile, będącej wynikiem hermetyczności oraz oporu przed zmianą, i to zarówno w wymiarze podmiotowym, jak i instytucjonalnym. Stąd ważne pytanie o sprawczy potencjał licznych przecież koncepcji opisujących uwarunkowania skuteczności realizacji resocjalizacyjnych procedur.

Kolejna część (4) dociekań ukierunkowana została na charakterystykę samej instytucji zakładu poprawczego, zarówno w perspektywie mikro-, jak i makrosystemowej. Ta druga znajduje również odniesienia do rozwiązań o zasięgu ogólnoeuropejskim. Siłą rzeczy wymagało to uwzględnienia elementów strukturalnych i formalno-prawnych czy organizacyjnych, ujmowanych zarówno w perspektywie historycznej, jak i w kontekście uwarunkowań sprawczych oraz społecznych oczekiwań. Oczekiwania te ujęte zostały w trzech przestrzennie definiowanych aspektach funkcjonalnych: lokalnym, glokalnym i makrostrukturalnym, co dało szeroki, wyczerpujący obraz tego zagadnienia. Ponadto stanowiło dobre wprowadzenie do problematyki prakseologicznych aspektów funkcjonowania zakładu poprawczego, która stała się przedmiotem analiz w 5 rozdziale. Pojawiają się tu zagadnienia dotyczące sposobów zagospodarowywania przestrzeni społecznej tworzonej przez instytucję zakładu poprawczego, zarówno w kontekście wychowawczym, jak i organizacyjnym. W ślad za tym pojawiają się uwagi krytyczne związane z typowymi trudnościami, jakie towarzyszą organizacji procesu resocjalizacji na poziomie mikrostrukturalnym, co w tym przypadku oznacza zakład poprawczy. Za jedną z ważniejszych trudności uznano bariery komunikacyjne będące wynikiem specyfiki tej instytucji, a tym samym charakteru przypisanych jej zadań i możliwości ich realizacji. Sprowadza się to do zagadnienia zasobów i niedoborów sprawczych lokowanych między innymi w takich obszarach, jak: międzyludzkie relacje, sposób realizacji oferty dydaktycznej, opieka zdrowotna, podkulturowe wymiary zakładowej egzystencji czy, wreszcie, strukturalizacja czasu wolnego. Wszystkie te elementy uwydatniają rozdźwięk między nieoficjalnymi wymiarami działań realizowanych w ramach resocjalizacyjnej oferty zakładu poprawczego a aksjologicznie i metodycznie uzasadnionymi regułami jego funkcjonowania, do których w szczególności należy subsydiarność.

W pracy przyjęto założenie, że realizacja tych reguł, a co za tym idzie – większość sprawnościowych aspektów warunkujących podstawowe wymiary działalności zakładu poprawczego zależy od zakresu obowiązywania normy, jaką jest interpersonalne zaufanie. Stąd rozdział 6 w całości został poświęcony na prezentację wyników badań dotyczących tego zagadnienia. Ogniskują się one wokół sprawy relacji międzypracowniczych oraz relacji między kadrą pedagogiczną a kadrą kierowniczą. Szczegółowe obszary analizy koncentrują się między innymi na kwestiach: uczciwości, prawdomówności, poczucia sprawstwa, etosu zawodowego i autorytetu, a także opartej na zaufaniu gotowości do współpracy.

Wnioski sformułowane w ramach zasygnalizowanych dociekań teoretyczno-empirycznych pozwoliły nakreślić propozycje usprawnienia rozwiązań, jakie obecnie obowiązują w polskim systemie resocjalizacji nieletnich. Jest to temat ostatniego, 7 rozdziału pracy. Otwierają go uwagi dotyczące roli, jaką odgrywa zaufanie w zarządzaniu procesem resocjalizacji. W ślad za tym przedstawiono przykłady rozwiązań optymalizujących sam przebieg procesu resocjalizacji w zakładzie poprawczym. Powiązano je z aspektem systemowym, w którym szczególną rolę odgrywa zagadnienie readaptacji społecznej. Podjęto także próbę zdefiniowania wciąż kontrowersyjnej sprawy, jaką są wskaźniki skuteczności wychowania resocjalizacyjnego oraz zagadnienia wartości dodanej w procesie resocjalizacji nieletnich. Rozdział kończy pięć polemicznych uwag dotyczących zasobów i deficytów charakterystycznych dla zakładów poprawczych. Wspólnym dla nich mianownikiem uczyniono – zgodnie z przyjętą dla całej pracy konwencją – kwestię zaufania. Spina to cały zamysł pracy swoistą klamrą metodologiczną. Moim zamierzeniem jest bowiem próba ukazania specyfiki i uwarunkowań procesu resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie z nieco innej perspektywy, niż to dotąd czyniono. Tą perspektywą są – wyrażające się w szczególności normą zaufania – relacje między podmiotami prowadzącymi i koordynującymi proces resocjalizacji. Wychodzę bowiem z założenia, że kształtowanie wychowawczych, readaptacyjnych czy samorozwojowych perspektyw życiowych tej młodzieży warunkowane jest na równi przez:

1)    dostępne w ramach procesu resocjalizacji zasoby materialne;

2)    zaplecze metodyczne osadzone silnie w konwencji teoretyczno-praktycznej;

3)    strukturę formalno-prawną i organizacyjną zarówno całego systemu, jak i subsystemów resocjalizacyjnych;

4)    kulturę organizacyjną stanowiącą element szeroko rozumianego kapitału kulturowego zarówno samych instytucji, jak i całego systemu resocjalizacyjnego;

5)    kapitał ludzki, w szczególności jego wymiar o charakterze relacyjnym, którego bazowym elementem jest zaufanie.

Wszystkie te elementy traktować należy jako zasoby pozostające w dyspozycji resocjalizatorów i instytucji resocjalizacyjnych, które w tym przypadku określono mianem kapitału resocjalizacyjnego.

Spis treści:

Wprowadzenie   

Rozdział 1. Uwagi metodologiczne  

 
1.1. W sprawie przedmiotu poznania   
1.2. Przyjęte cele i problemy badawcze. Pytania o i do zakładowej rzeczywistości      
1.3. Między mirażem a codziennością zakładowej resocjalizacji nieletnich, czyli o przyjętych hipotezach badawczych  
1.4. O strategiach badania rzeczywistości resocjalizacyjnej zakładu poprawczego   
1.5. Prakseologiczne konteksty poznawania kapitału resocjalizacyjnego zakładu poprawczego, czyli o metodach, technikach i narzędziach badawczych
1.6. Uwagi końcowe  

Rozdział 2. Zastosowania teorii kapitału społecznego w wychowaniu
resocjalizacyjnym. Wybrane kwestie teoretyczne 

 
2.1. Cywilizacja kapitałów i głód wartości 
2.2. Geneza i wybrane koncepcje kapitału społecznego
2.2.1. Relacyjne konteksty koncepcji kapitału społecznego Pierre’a Bourdieu 
2.2.2. Kapitał społeczny jako dobro wspólne w ujęciu Jamesa S. Colemana   
2.2.3. Problem sieci zaangażowania społecznego w koncepcji Roberta D. Putnama 
2.2.4. Zaufanie jako paradygmat koncepcji kapitału społecznego Francisa Fukuyamy 
2.3. O różnorodności odczytywania teorii kapitału społecznego 
2.4. Relacje między koncepcją kapitału społecznego a teoriami działań resocjalizacyjnych 
2.5. Kapitał resocjalizacyjny zakładu poprawczego i jego komponenty 
2.6. Uwagi o negatywnym wymiarze kapitału społecznego 
2.7. W sprawie możliwości konwersji kapitału społecznego na resocjalizacyjny
2.7.1. Zaufanie jako komponent kapitału resocjalizacyjnego 
2.7.2. Resocjalizacyjne implikacje zasady dobra wspólnego 
2.7.3. Problem szczęścia w oddziaływaniach resocjalizacyjnych  
2.7.4. Bezpieczeństwo jako element kapitału resocjalizacyjnego  
2.7.5. Kapitał organizacyjny instytucji jako resocjalizacyjna wartość 
2.7.6. Kapitał kulturowy a resocjalizacja   

Rozdział 3. Resocjalizacyjna funkcja zakładu poprawczego w świetle wybranych koncepcji teoretycznych oraz praktyki pedagogicznej 

 
3.1. Niesentymentalna refleksja o resocjalizacji nieletnich w warunkach zakładu poprawczego 
3.1.1. O usprawiedliwieniu zaniechania 
3.1.2. Zakładowa resocjalizacja jako odciążenie sumienia społecznego 
3.1.3. Iluzja wiedzy o resocjalizacyjnym sprawstwie i rzeczywistość masek
3.1.4. Bazar ofert i ukryty program zakładu poprawczego
3.2. Wychowanie do wolności a rzeczywista funkcja izolacyjnej instytucji totalnej
3.2.1. Resocjalizacyjny mit odpowiedzialnej wolności 
3.2.2. Refleksja o przyczynach oporu przed resocjalizacyjną zmianą 
3.2.3. Wolność w perspektywie wychowania resocjalizacyjnego  
3.3. Paradygmaty i paradoksy polskiej resocjalizacji  
3.3.1. Szczęście za sprawą dobroczynnego przymusu 
3.3.2. Sprawa indywidualizacji   
3.3.3. Miary resocjalizacyjnego sukcesu 
3.4. Niedobór wychowawczy instytucji totalnej  
3.5. Zagadnienie koncepcji, kierunków i nurtów w pedagogice resocjalizacyjnej  
3.6. Resocjalizacja młodzieży w kontekście wybranych koncepcji teoretycznych 
3.6.1. Klasyczne ujęcie problematyki resocjalizacji młodzieży 
3.6.2. Koncepcja twórczej resocjalizacji    
3.6.3. Wielopasmowe ujęcie oddziaływań resocjalizacyjnych  
3.6.4. Środowiskowy model systemu resocjalizacji   
3.6.5. Paradygmat psychokorekcyjny w wychowaniu resocjalizacyjnym 
3.7. Próba krytycznej refleksji  

Rozdział 4. Zakład poprawczy jako system i element systemu
resocjalizacji nieletnich  

 
4.1. Polskie instytucje resocjalizacyjne dla nieletnich. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie historyczno-pedagogicznym 
4.1.1. Konceptualizacja opieki pedagogicznej nad młodzieżą niedostosowaną społecznie  
4.1.2. Rozwój resocjalizacyjnej praktyki instytucjonalnej z nieletnimi 
4.1.3. Współczesność instytucjonalnych form pracy z młodzieżą niedostosowaną społecznie  
4.2. Prawno-organizacyjne przemiany zakładu poprawczego 
4.3. Lokalność, glokalność i makroskala funkcji społecznej zakładu poprawczego
4.3.1. Dobroczynny przymus i kwestia bonizacji zła 
4.3.2. Życzeniowość paradygmatu resocjalizacyjnego sprawstwa  
4.4. Zakład poprawczy w systemie makropowiązań resocjalizacji instytucjonalnej 
4.4.1. Ogólnopolski wymiar zagadnienia
4.4.2. Perspektywa unijna  
4.5. Mikrosystemowe uwarunkowania resocjalizacji w zakładzie poprawczym 
4.5.1. Skomplikowanie mikrosystemu wychowawczego w zakładzie poprawczym 
4.5.2. Założenia i kształt mikrosystemu resocjalizacji w typowym zakładzie poprawczym 
4.5.3. Formalny wymiar oferty resocjalizacyjnej zakładu poprawczego 

Rozdział 5. Prakseologiczne aspekty funkcjonowania zakładu poprawczego 

 
5.1. Wychowawcza i organizacyjna przestrzeń społeczna zakładu poprawczego 
5.2. Mikrostrukturalne konteksty organizacji pracy w zakładzie poprawczym w dobie koncepcyjnego rozchwiania 
5.3. O re-definicji re-socjalizacyjnych komunikatów 
5.4. Kwestia kapitału społecznego i niedoboru wychowawczego instytucji totalnej 
5.4.1. Wartości wychowawcze relacji międzyludzkich 
5.4.2. Ortodydaktyka jako sposób intelektualnego doświadczania życia  
5.4.3. Spektrum działań hominizacyjno-zdrowotnych w systemie instytucjonalnej resocjalizacji adolescentów
5.4.4. Ograniczenie, rytualność, przymus i rygoryzm kontroli zachowań społecznych adolescentów w mikrosystemie resocjalizacyjnym zakładu poprawczego 
5.4.5. Wychowawcza funkcja czasu wolnego w aspekcie wychowania do wolności
5.5. Ukryty program działań naprawczych zakładu poprawczego
5.6. Subsydiarność jako istotowy paradygmat wychowania resocjalizacyjnegoi opieki postresocjalizacyjnej 

Rozdział 6. Zaufanie w kontekście kapitału resocjalizacyjnego zakładów poprawczych 

 
6.1. Uwagi wprowadzające 
6.2. Zaufanie w przestrzeni relacji międzypracowniczych  
6.2.1. Zagadnienie wzajemnej uczciwości i prawdomówność   
6.2.2. Poczucie sprawstwa wśród kadry pedagogicznej zakładów poprawczych 
6.2.3. Kwestia autorytetu i etosu zawodowego    
6.2.4. Gotowość do współpracy oparta na zaufaniu 
6.3. Zaufanie w przestrzeni relacji pracownicy – kadra zarządzająca 
6.3.1. Uczciwość i prawdomówność w relacjach między pracownikami a kadrą kierowniczą 
6.3.2. Poczucie wsparcia w wykonywaniu codziennych obowiązków ze strony kadry kierowniczej   
6.3.3. Kadra kierownicza a sprawa autorytetu i etosu zawodowego  
6.3.4. Współpraca z kadrą kierowniczą oparta na zaufaniu 
6.4. Uwagi podsumowujące  

Rozdział 7. W stronę usprawnienia polskich rozwiązań procesu resocjalizacji nieletnich 

 
7.1. Zaufanie jako element warunkujący sprawność przebiegu procesu resocjalizacji w zakładzie poprawczym 
7.2. Propozycja organizacji procesu resocjalizacji w zakładzie poprawczym 
7.2.1. Profil kompetencji formalnych pedagoga resocjalizacyjnego   
7.2.2. Praktyczne kompetencje pedagogów resocjalizacyjnych 
7.2.3. Nowa oferta resocjalizacyjna zakładu poprawczego 
7.2.4. Warunki sprawności kierowania procesem resocjalizacji w zakładzie poprawczym 
7.3. Propozycje usprawnienia systemu instytucjonalnej resocjalizacji młodzieży 
7.4. Opieka następcza i przezwyciężanie zjawiska ekskluzji społecznej absolwentów zakładu poprawczego 
7.5. Skuteczność wychowania resocjalizacyjnego w warunkach zmodyfikowanego zakładu poprawczego 
7.6. Kwestia wartości dodanej w procesie resocjalizacji nieletnich
7.7. Kapitał versus deficyt zakładowej resocjalizacji nieletnich O możliwościach rozwijania kapitału resocjalizacyjnego zakładów poprawczych  
7.7.1. Zawodowe postawy pedagogów resocjalizacyjnych  
7.7.2. Struktura społeczna i relacje interpersonalne 
7.7.3. Przekaz informacji w środowisku zakładowym   
7.7.4. Zarządzanie zakładami poprawczymi 
7.7.5. Orientacja deontologiczna badanych pedagogów 

Zakończenie. Przeciw retoryce pesymizmu 

Załączniki    

Bibliografia