Kategorie (nie)obecne w edukacji

Celem niniejszego opracowania jest szeroko rozumiana refleksja nad kategoriami (nie)obecnymi w obszarze współczesnej edukacji. Staje się ona szczególnie istotna w kontekście permanentnych reform w systemie oświaty, które choć wprowadzają wiele deklarowanych zmian, to nadal pozostają na poziomie strukturalnym, tzn. dotyczą zewnętrznych aspektów szkoły. Jednak, jak zauważa Marek Konieczniak, zmiany strukturalne nigdy nie zmieniają paradygmatu, z którego się wywodzą, a dominujący paradygmat polskiej szkoły wciąż mocno opiera się na uprzedmiotawianiu wszystkich podmiotów edukacji. Budowanie paradygmatu jest procesem oddolnym, co staje się szansą na jego zmianę. Tam, gdzie osoby zaangażowane w edukację (nauczyciele, rodzice, uczniowie) czują, że należy podejmować nowe inicjatywy i działania, tam zmienia się ludzka świadomość i więcej uwagi poświęca się m.in. zaniedbanym kategoriom, co pozwala na wychodzenie poza ramy obowiązującego paradygmatu.

Zaproponowane przez Autorów opracowania i analizy wpisują się w ten kierunek i koncentrują wokół trzech zasadniczych nurtów:

1.    (Nie)obecne lub zaniedbane kategorie edukacyjne.
2.    Dziecko w (nie)obecnych przestrzeniach oddziaływań edukacyjnych.
3.    (Nie)obecne podmioty wychowania.

Powyższe obszary wyraźnie wskazują, że miarą i oceną wartości edukacji powinny być nie tylko kryteria „szkolne” podlegające miarom i wskaźnikom, ale także „życiowe”, „zawodowe”, „społeczne” i „kulturalne”, ponieważ – podążając za Czesławem Banachem –

[…] chodzi przecież o to, aby młodzież i dorośli ludzie umieli funkcjonować w różnych formach aktywności oraz samorealizować się i rozwijać jako „kapitał ludzki”.

Niniejsza monografia składa się z trzech tematycznie wyselekcjonowanych części. W pierwszej z nich podjęto analizę w zakresie (nie)obecnych lub zaniedbanych kategorii edukacyjnych. Rozważania rozpoczyna tekst Danuty Waloszek, która w sposób wnikliwy przedstawia i wyjaśnia znaczenie pewności i niepewności w kształceniu kandydatów na nauczycieli. Autorka uważa, że studenci powinni się uczyć organizacji warunków edukacji z uwzględnieniem cech i właściwości dzieci, które są aktywne i nieprzewidywalne. Muszą więc nastawiać się na niepewność jako zjawisko cywilizacyjne i edukacyjne, uczyć się oczekiwania nieoczekiwanych zachowań.

Danuta Opozda, podejmując refleksję nad potocznością w przestrzeni codzienności edukacyjnej, przedstawia tę kategorię jako podręczną wiedzę wpisaną w rzeczywistość edukacyjną. Jednocześnie akcentuje fakt, że ta codzienna wiedza nie jest w dostateczny sposób dostrzegana i respektowana w pracy pedagogicznej nauczycieli i wychowawców.

Tekst autorstwa Jadwigi Szymaniak koncentruje się wokół dość rzadko podejmowanego w literaturze pedagogicznej pojęcia ambiwalencji. Autorka uważa, że współcześnie ambiwalentne znaczenie posiada większość kategorii edukacyjnych (tj. kształcenie, wiedza czy prawda). W takich wieloznacznych, niejasnych i wzajemnie wykluczających się okolicznościach szkoła powinna uczyć przede wszystkim krytycyzmu oraz samodzielności myślenia i oceniania.

Za ważny element analizy Olga Wyżga uznała kompetencje komunikacyjne dyrektorów szkół. Na podstawie przeprowadzonych badań Autorka stwierdza, że ważnym elementem uzupełniającym najbardziej pożądanych obecnie na rynku pracy kompetencji menadżerskich, tj. radzenia sobie ze stresem, komunikowania się, rozwiązywania konfliktów, pracy z zespołem oraz umiejętności wprowadzania zmian, są wartości moralne, wiążące się z odpowiednim typem zachowań.

W tematykę monografii bardzo dobrze wpisuje się tekst Witolda Ostafińskiego, który przedstawiając zmiany wzorców i norm społecznych związanych z procesem globalizacji, destrukcję etosu szkolnego i akademickiego oraz perspektywy zaniku wartości i kultury rozumianej jako dziedzictwo tradycji, podejmuje problematykę savoir-vivre’u w rzeczywistości szkolnej i akademickiej.

Popkulturę jako kategorię (nie)obecną w edukacji omawiają Anna Mróz oraz Kinga Sobieszczańska. Autorki, dokonując analizy podręczników do nauczania języka polskiego w gimnazjum, poszukiwały w nich treści związanych z kulturą popularną. Na podstawie badań ustaliły, że najczęściej tekst popkulturowy służy jako ilustracja, pretekst lub cel.

Zdaniem Jadwigi Oleksy kategorią zaniedbaną w treściach kształcenia zintegrowanego jest starość. W podręcznikach szkolnych oraz wypowiedziach nauczycieli dominuje uproszczony, bezrefleksyjny, pełen stereotypów i uprzedzeń obraz starości. Takie izolowanie dziecka od problemów osób starszych oraz brak ich rzetelnego wyjaśnienia sprawia, że w naszej codzienności w niepokojący sposób rozprzestrzenia się postawa marginalizacji starości.

Dziecko w (nie)obecnych przestrzeniach oddziaływań edukacyjnych to druga część tomu. Rozpoczyna ją tekst Alicji Kubik, która zwraca uwagę na działania pozorne w obszarze edukacji wczesnoszkolnej. Zamierzeniem Autorki było wyeksponowanie problemu, o którym chociaż pisze się i mówi raczej niechętnie w środowisku oświatowym, to jednak obserwacja i diagnoza praktyki edukacyjnej nie pozwala przejść nad nim obojętnie. Dużą zaletą tekstu jest konsekwencja w wyszukiwaniu słabych/pozornych punktów podstawy programowej.

Spis treści:

Wstęp        

Część I
(Nie)obecne lub zaniedbane kategorie edukacyjne

Danuta Waloszek
Niepewność w działaniu nauczyciela – zaleta czy wada?       

Danuta Opozda
Potoczność w codzienności edukacyjnej – w kierunku zarysu refleksji       

Jadwiga Szymaniak
O ambiwalencji w roli nauczyciela i uczniów       

Olga Wyżga
Kompetencje komunikacyjne dyrektorów szkół      

Witold Ostafiński
Komu potrzebne dobre maniery? Savoir-vivre w rzeczywistości szkolnej i akademickiej   

Anna Mróz, Kinga Sobieszczańska
Popkultura jako kategoria (nie)obecna w edukacji 

Jadwiga Oleksy
Starość jako kategoria zaniedbana w treściach kształcenia zintegrowanego  

Część II
Dziecko w (nie)obecnych przestrzeniach oddziaływań edukacyjnych

Alicja Kubik
Działania pozorne we wczesnej edukacji dziecka   

Beata Papuda-Dolińska
Niejawne aspekty jakości edukacji włączającej  

Jan Amos Jelinek
Dziecięca astronomia. Rozumienie dziecięcych wyjaśnień jako punkt wyjścia do organizowania dydaktyki  

Anna Florek, Natalia Bojarska
Podmiotowość ucznia (uczeń w centrum) w praktyce – przykłady innowacyjnych rozwiązań organizowania
i wspierania edukacji 

Dorota Sobierańska, Aleksandra Szyller
Szkoła bez podręczników? Badania partycypacyjne z udziałem dzieci w wieku wczesnoszkolnym 

Anna Maria Wójcik
Potrzeby i sposoby funkcjonowania klas o różnych typach uczenia się w rzeczywistości szkolnej 

Barbara Lulek
Rodzice obecni – nieobecni w edukacji szkolnej dziecka? 

Część III
(Nie)obecne podmioty wychowania

Bożena Matyjas
Dzieci ulicy – nie(obecne) podmioty wychowania instytucjonalnego 

Łukasz Tomczyk
Piractwo komputerowe wśród młodzieży – wątek niewystarczająco obecny w polskiej pedagogice mediów

Monika Borowska
Regulacyjna funkcja religijności w psychospołecznym rozwoju dzieci i młodzieży 

Paulina Rzewucka
Wychowanie do życia w rodzinie w polskich szkołach  

Ewa Tłuczek-Tadla
Błędy edukacyjne w trakcie kształtowania kompetencji obywatelskich młodzieży w polskiej szkole