Kondycja zawodowa nauczycieli – w poszukiwaniu skutecznej profilaktyki wypalenia zawodowego

Celem niniejszej pracy jest próba przedstawienia obrazu wypalenia zawodowego nauczycieli i postrzegania przez nich środowiska pracy.

Książka składa się z pięciu rozdziałów. Rozdział 1 ma charakter teoretyczny i powstał na podstawie literatury przedmiotu. Omówiono w nim rolę zawodową nauczyciela, z wykorzystaniem trzech punktów wektora epistemologicznego (Witkowski 1988):

1) kompetencji zadanych i danych oraz ich rozwoju;

2) koncepcji ukazujących ewolucję paradygmatu roli w wymiarze teoretycznym i praktycznym;

3) kondycji – stresu i wypalenia zawodowego nauczycieli.

Taka perspektywa teoretyczna łączy się z kierunkiem podjętych analiz empirycznych.

Rozdział 2 dotyczy metodologicznych aspektów pracy. Przedstawia cele i problemy badawcze, zastosowane metody badawcze, charakterystykę próby badawczej ze względu na wzięte pod uwagę w programie badawczym zmienne zawodowego funkcjonowania badanych nauczycieli, z uwzględnieniem czynników indywidualnych, takich jak płeć, wiek i staż pracy. Przedstawione zostały tu także procedury dokonywanych analiz statystycznych.

Rozdział 3 dotyczy empirycznej analizy zależności między wypaleniem zawodowym jako syndromem trzech dymensji: emocjonalnego wyczerpania (EW), depersonalizacji (DP), braku poczucia osiągnięć (BPO) u badanych nauczycieli (zmienne zależne), a wybranymi zmiennymi zawodowymi, tj. obciążeniami zawodowymi, obszarami życia zawodowego, poczuciem misji społecznej, satysfakcją z pracy, wartościami zawodowymi (zmienne niezależne), w grupie z dominacją w wypaleniu emocjonalnego wyczerpania oraz w grupie z dominacją w wypaleniu braku poczucia osiągnięć. Najpierw przedstawiono kryteria wyodrębnienia tych dwóch grup nauczycieli oraz dokonano oceny różnic w modelach zawodowego funkcjonowania wyodrębnionych w tych grupach nauczycieli o najwyższych wskaźnikach wypalenia. Przeprowadzone zasadnicze analizy statystyczne objęły: ustalenie współzależności i zależności strukturalnych między EW, DP, BPO (zmienne zależne) a zmiennymi zawodowego funkcjonowania (zmienne niezależne) badanych nauczycieli w grupach z dominacjami wypalenia emocjonalnego wyczerpania i braku poczucia osiągnięć, ustalenie zawodowych uwarunkowań dymensji wypalenia w wyodrębnionych grupach nauczycieli o emocjonalnym i intelektualnym typie wypalenia.

W rozdziale 4 podjęto próbę empirycznej analizy związku wypalenia i jego zawodowych uwarunkowań z etapami profesjonalizacji zawodowej, z uwzględnieniem płci badanych nauczycieli. Założono, że staż pracy różnicuje poziom trzech dymensji wypalenia nauczycieli (kobiet i mężczyzn), gdy weźmie się pod uwagę profil emocjonalny (grupa z dominacja EW) lub intelektualny (grupa z dominacją BPO). Zaprezentowane badania potwierdzają te różnice.

W rozdziale 5 dokonano analizy uzyskanych danych pod kątem optymalizacji interwencji w wypaleniu zawodowym nauczycieli – wyznaczenia celów działań interwencyjnych naprawczych i profilaktycznych. Według Maslach i Lei­tera (1997, 2010, 2011) wypalenie zawodowe odczuwalne jest przez człowieka jako problem osobisty, ale jego źródeł należy szukać w jego sytuacji w pracy. Problemem jest tu odkrycie potencjału atraktoryjnego czynników pracy, ich siły/znaczenia, co umożliwi odpowiednią i odpowiedzialną optymalną interwencję. Diagnoza w omawianym zakresie powinna mieć charakter kompleksowy, będąc podstawą do projektowania interwencji opartych na działaniach dwukierunkowych: eliminujących deficyty (działania etiotropowe z jednoczesną funkcją semiotropową) i wzmacniających potencjały (działania ergotropowe z jednoczesną funkcją semiotropową). Bardzo ważna jest diagnoza pozytywna, ponieważ służy do projektowania czynników stymulujących zaangażowanie, diagnoza negatywna natomiast odnosi się do czynników wypalających. Zdecydowano się dobrać metodykę poszukania czynników specyficznych najmocniej oddziaływujących w skali całej grupy i/lub podgrup badanych nauczycieli przez oszacowanie siły dotychczasowego oddziaływania poszczególnych czynników (na podstawie wyników empirycznych) oraz wrażliwości grupy i/lub podgrup na dalsze oddziaływanie czynników, przynajmniej w nieodległej perspektywie czasowej.

Praktycznym rezultatem poszukiwanej metodyki analiz są odpowiedzi na następujące pytania:

1. Czy wskazane (i w jakiej skali) lub konieczne jest podjęcie działań interwencyjnych naprawczych/profilaktycznych?

2. W jakich obszarach należy podjąć działania interwencyjne naprawcze/profilaktyczne?

3. W jakich obszarach działania interwencyjne naprawcze/profilaktyczne będą najefektywniejsze?

Książkę kończy podsumowanie, z podkreśleniem przydatności uzyskanej wiedzy w diagnostąyce wyznaczników wypalenia. Opisane wyniki i wypływające z nich wnioski mogą stanowić pewną wskazówkę w organizacji programów interwencyjnych naprawczych i profilaktycznych oraz organizacji promocji zdrowia psychicznego nauczycieli.

Spis treści:

Wstęp             

Rozdział 1
Rola zawodowa nauczyciela   

1.1.    Kompetencje nauczyciela            
1.1.1.    Kompetencje zadane i dane           
1.1.2.    Rozwój kompetencji nauczycielskich        
1.2.    Koncepcje nauczycielstwa          
1.3.    Kondycja zawodowa nauczycieli            
1.3.1.    Wypalenie nauczycieli jako skutek stresu zawodowego        
1.3.2.    Całościowe typologie stresorów zawodowych  
1.3.3.    Psychospołeczne czynniki nauczycielskiego stresu zawodowego        
1.3.4.    Dopasowanie/niedopasowanie do środowiska pracy a wypalenie/zaangażowanie w pracę
1.3.5.    Etapy, scenariusze i typy wypalenia zawodowego nauczycieli   

Rozdział 2
Badania własne   

2.1.    Problematyka i cele badań         
2.2.    Zastosowane narzędzia badawcze    
2.2.1.    Kwestionariusz MBI          
2.2.2.    Kwestionariusz Obciążeń Zawodowych Pedagoga       
2.2.3.    Kwestionariusz Obszary Życia Zawodowego        
2.2.4.    Arkusz Opisu Pracy Neubergera i Allerbecka          
2.2.5.    Inwentarz Orientacja na Wartości Zawodowe    
2.2.6.    Skala Poczucia Misji Zawodowej       
2.3.    Próba badawcza        
2.4.    Procedury analiz statystycznych 

Rozdział 3
Zawodowe wyznaczniki wypalenia zawodowego nauczycieli    

3.1.    Kryteria wyodrębnienia grup homogenicznych        
3.2.    Różnice w funkcjonowaniu zawodowym nauczycieli wypalających się w sposób emocjonalny i intelektualny       
3.3.    Zawodowe korelaty i predyktory zespołu wypalenia zawodowego nauczycieli  
3.3.1.    Zespół wypalenia zawodowego a obciążenia zawodowenauczycieli  
3.3.2.    Zespół wypalenia zawodowego a obszary życia zawodowego  
3.3.3.    Zespół wypalenia zawodowego a satysfakcja z pracy    
3.3.4.    Zespół wypalenia zawodowego a wartości zawodowe       
3.3.5.    Zespół wypalenia zawodowego a poczucie zawodowej misji społecznej  
3.4.    Zawodowe determinanty wypalenia zawodowego nauczycieli –synteza 

Rozdział 4
Profesjonalizacja a wypalenie zawodowe nauczycieli   

4.1.    Staż pracy a zespół wypalenia zawodowego          
4.2.    Zawodowe determinanty wymiarów wypalenia nauczycieli – kobiet i mężczyzn na różnych etapach zawodowej profesjonalizacji  
4.2.1.    Grupa z dominacją emocjonalnego wyczerpania 
4.2.2.    Grupa z dominacją braku poczucia osiągnięć    
4.3.    Predyktory wypalenia w grupie nauczycielek   
4.4.    Determinanty wypalenia zawodowego nauczycieli na różnych etapach zawodowej profesjonalizacji – synteza  

Rozdział 5
Interwencja w wypaleniu zawodowym nauczycieli – ewaluacja i priorytetyzacja czynników zaradczych     

5.1.    Podstawy metodologiczne   
5.2.    Optymalna interwencja – cele działań naprawczych     
5.3.    Optymalna interwencja – cele działań prewencyjnych    
5.4.    Optymalizacja interwencji w wypaleniu zawodowym nauczycieli – synteza

Podsumowanie i wnioski     

Bibliografia   

Spis rycin i tabel