Autor książki Krajobraz po odwilży... podejmuje próbę wyodrębnienia i opisania czynników, kształtujących poradziecką identyfikację religijną. Koncentruje się przy tym na relacjach biograficznych rozmówców z trzech miast: zamkniętego w czasach radzieckich Krasnojarska („czerwone miasto”), bardziej inteligenckiego i oddalonego od centrum władzy politycznej Tomska czy specyficznego ze względu na podłoże etniczne i narodowe oraz przedradziecką konfesyjną specyfikę przemysłowego Ułan Ude.
Obficie cytowane wywiady wskazują przy tym, w jak dużym stopniu na religijne wybory tożsamościowe, dokonywane przez Rosjan po upadku w ZSRR, wpływał „przypadek”. A więc: nie tylko znaczący inni, ale i epizodyczne postaci, napotykane na drodze życiowej respondenta. Nie tylko wzruszenie duchowe czy kierunek poszukiwań intelektualnych, ale i lokalizacja świątyń (odległość od domu), a także zasłyszane w tramwaju komunikaty, zdania wypowiadane przez przechodniów, ogłoszenia uliczne itd. „Przypadek” ów determinowany był odcięciem od znaczących zasobów kapitału kulturowego, wynikającym z uwarunkowań historycznych.
Książka ta stanowi cenny wkład do naszej wiedzy o przemianach mentalności rosyjskiej po upadku komunizmu. Obszerna monografia Jędrzeja Morawieckiego jest bardzo interesującym studium badawczym, które powstało w wyniku wieloletnich badań terenowych. Temat podjęty okazuje się bardzo doniosłym zagadnieniem z perspektywy europejskiej. Autor starał się uwzględnić te syberyjskie miejscowości, które były wyjątkowo jak na Rosję zróżnicowane religijnie. Prowadzone wywiady skupiały się na rekonstrukcji duchowej mapy, na której silnie obecne były w nich tradycje szamańskie, aktywnie działała placówka katolicka, a także misje protestanckie. Rodzimy buddyzm i prawosławie dopełniają obrazu panoramy penetrowanych przez autora religii.
z recenzji prof. dra hab. Zbigniewa Paska
Wieloetniczni i wielokonfesyjni Rosjanie zawsze mieli problemy z określeniem swojej tożsamości. Spory o „narodowość” trwają w Rosji od początku XIX wieku. Natomiast po rozpadzie Związku Radzieckiego problem z identyfikacją mieszkańców Rosji wybuchł ze zdwojoną siłą. Rosyjską „tożsamość narodową”, moim zdaniem, udało się zaszczepić po raz pierwszy współczesnym Rosjanom dopiero Putinowi, gdy zaanektował Krym. Z tożsamością religijną sprawa jest zdecydowanie bardziej skomplikowana, szczególnie na Syberii. Dlatego niezwykle ważną lekturą dla każdego badacza Rosji powinna stać się książka Krajobraz po odwilży, będąca bez wątpienia znakomitą, wyróżniającą się interdyscyplinarną rozprawą habilitacyjną Jest to świetna książka, niezwykle potrzebna rosjoznawcom, kulturoznawcom i religioznawcom.
z recenzji prof. dra hab. Andrzeja de Lazari
Spis treści:
Przedmowa
Część I – teoretyczna
Rozdział 1. Religia jako zjawisko społeczno-kulturowe – ujęcia teoretyczne
a operacjonalizacja
Analiza historyczna a wskaźniki jakościowe w wywiadach biograficznych
Specyfika przedmiotu badań: socjalizacja religijna „pokolenia przełomu” i krajobraz niedokończonego raju po „śmierci religii” w miastach wybranych do pracy terenowej
Opisy sekularyzacyjne i desekularyzacyjne: konieczność ponownej analizy dwudziestowiecznej dynamiki socjokulturowej
Teoria „krachu moralnego”, „konsensus proprawosławny”, syndrom neo sovieticus
a próby rekonstrukcji świata religijnego
Religia jako zjawisko socjokulturowe: indywidualna konceptualizacja uniwersum
a instytucjonalna legitymizacja duchowości
Agenci socjalizacji religijnej i „krzywa U” w wywiadach „pokolenia przełomu”
Poradzieckie kompleksy identyfikacyjne
Operacyjna typologia konwersji
Inicjacja i kontynuacja poszukiwań duchowych w krajobrazie radzieckim i poradzieckim
Ateizm metodologiczny, operacyjna wiara i neutralizacja światopoglądowa
Rozdział 2. Zagłada w miejsce renesansu. Grupy religijne w Rosji po rewolucji
październikowej (1917–1953)
Religijny renesans – nadzieje rewolucji lutowej
Pierwsze antyreligijne dekrety władzy radzieckiej, początek spirali terroru (1917–1918)
Drugi etap represji: eksterminacja duchowieństwa prawosławnego, kurs antykatolicki, niespełnione nadzieje NEP-u dla mniejszości religijnych (1919–1922)
Klęska głodowa, kampania konfiskat, procesy duchowieństwa, ruchy „odnowieńcze” w RCP
Intensyfikacja produkcji ateistycznej i pierwsze próby wdrażania obrzędowości
komsomolskiej
Stalinowska propaganda antyklerykalna, rozbicie RCP po śmierci patriarchy Tichona, deklaracja lojalności metropolity Siergija, międzynarodowa konferencja prasowa RCP/OGPU (1923–1931)
Początek trzeciej fali represji religijnych: kampania bezbożników, zmiany prawne 1929 roku, powstanie NKWD, walka z „kontrrewolucją”
„Pięciolatka bez Boga”, „konstytucja stalinowska”, kategoria „zdrajcy ojczyzny” i szpiegomania, „operacja polska” oraz inne czystki etniczne (1932–1940)
Industrializacja Syberii, stachanowcy, przemysł łagrowy
Wojenna mobilizacja i modyfikacja polityki antyreligijnej (1941–1945)
Integrowanie Cerkwi w system państwowo-polityczny, represje wobec katolików,
nowe parafie na przyłączonych terenach, likwidacja Kościoła unickiego, kolejna kampania propagandy antyreligijnej (1946–1953)
Rozdział 3. „Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi”. Religijność w ZSRR po śmierci Józefa Stalina (1953–1964)
Śmierć Stalina, „kampania studniowa”, rozbudzenie pielgrzymkowe, nielegalne msze, wzrost dochodów cerkwi prawosławnych (1953–1956)
XX Zjazd KPZR, „samizdat”, otwieranie domów modlitewnych, początek fali represji Chruszczowa (1956–1960)
Centralizacja polityki antyreligijnej, zwiększenie roli KGB, rajdy „drużynników” i milicji, likwidacja kościołów, monasterów i miejsc modlitewnych, zmiany w Kodeksie Karnym (1961–1964)
Nowa propaganda antyreligijna i druga próba wdrożenia „czerwonej obrzędowości”
Rozdział 4. Rzeczywistość „po terrorze”? Modyfi kacja polityki antyreligijnej
i sytuacja grup wyznaniowych w ZSRR po odejściu Nikity Chruszczowa
(1964–1990)
Rewizja polityki antyreligijnej po Chruszczowie, Rada do Spraw Religii (fuzja RdSRCP oraz RdSKR), restrukturyzacja KGB oraz pierwsze formy oporu (1964–1970)
Radykalizacja polityki antyreligijnej na początku lat 70., zmiany w prawie cywilnym, religijny „samizdat” i ruchy dysydenckie baptystów, doniesienia mediów zza żelaznej kurtyny, wydalenie Aleksandra Sołżenicyna (1971–1974)
Podpisanie przez ZSRR Aktu Końcowego KBWE, Moskiewska Grupa Helsińska, Chrześcijański Komitet Obrony Praw Wierzących w ZSRR, aresztowania religijnych dysydentów, pierwsza Biblia w ZSRR (1975–1979)
Odmłodzenie parafii i kolonie prawosławne, „komfortowe chrześcijaństwo” a „szatańskie dobro”, cena kompromisu RCP
Prześladowania religijne przełomu lat 70. i 80., postulat „nowego człowieka radzieckiego”, kryzys ekonomiczny i liberalizacja reżimu (1979–1987)
Amnestia dysydentów religijnych i złagodzenie polityki rejestracyjnej, odkrycie „użyteczności opium” (1987–1990)
Likwidacja RdSR, boom czytelniczy na literaturę religijną i ezoteryczną,
Ustawa „O wolności Wyznań” z 1990 roku, nowa Konstytucja Federacji Rosyjskiej z 1993, wyjście z „legalnego rezerwatu wierzącej Rosji”
Rozdział 5. „Społeczna tabula rasa” – nadzieje i krach iluzji. Religie w Rosji po upadku ZSRR (1990–2012)
„Drugi Chrzest Rusi”, „kwiecisty sad rosyjskiej duchowości” czy iluzja społecznej próżni?
Ustawa „O wolności sumienia i związkach wyznaniowych” oraz inne uwarunkowania prawne
„Podstawy społecznej koncepcji Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej” i ideologema „samobytnej cywilizacji rosyjskiej”
Modele sąsiedztwa Borysa Knorre i pięć obszarów religijnych Siergieja Fiłatowa
Część II – praktyczna
Rozdział 6. Pokolenie przełomu – poradziecka tożsamość religijna
w wywiadach autobiograficznych
Struktury kanoniczne, waloryzacja i wskaźniki jakościowe w wywiadach
Początkowe sekwencje relacji biograficznej: Syberia a „głubinka”
jako dwa obrazy domu
Typy początkowych sekwencji biograficznych
Pierwotna socjalizacja religijna w rodzinie
Szkoła jako pierwszy ośrodek socjalizacji wtórnej
Pionierzy – pierwsze wzruszenia duchowe, erozja ideologiczna i kontestacja
Demontaż sceny, sekwencja „rewolucji”, szok niezrozumiałej transformacji
Choroby, nieszczęścia, osobiste niepowodzenia jako katalizator poszukiwań duchowych i religijnych
„Kniżnost’” – inicjacja poszukiwań duchowych poprzez literaturę piękną
Poszukiwania duchowe a literatura religijna i „ezoteryczna”
Literatura religijna a konwersje
Inne determinanty poszukiwań duchowych
Pozareligijne totalne ośrodki socjalizacji
Lata 90. raz jeszcze – recepcja pozareligijnych elementów procesu transformacji
Renesans sakralnej scenografii, „rzeka proroków”, „fala chrztów”
Przeżycia mistyczne, „poławianie znaków”, strach przed utratą spoistości wymiaru fizycznego
Autoperiodyzacja biografii i recepcja zmiennych historycznych
Rozdział 7. Religia w działaniu. Konflikty tożsamościowe, komunikacja
międzyreligijna, negocjowanie pozycji z ośrodkami władzy politycznej –
zmienne globalne a kontekst regionalny we współczesnych miastach Syberii
Obrazy rodzinnego miasta
Świat po konwersji
Katolicyzm – stygmatyzacja i autostygmatyzacja
Konwersja i konflikt w rodzinie – katolicyzm a szamanizm
Konwersja i konflikt w pracy – katolicy a inne konfesje
Polska jako obszar odniesienia normatywnego u katolików
Krytyka prawosławia jako głównego gracza na scenie konfesyjnej
Relacje prawosławie–katolicyzm w komunikacji formalnej i nieformalnej
Interakcje wspólnot rzymskokatolickich z instytucjami świeckimi
Strategie budowania wizerunku mniejszości religijnych
Uniwersalizm, synkretyzm, ekumenizm i dialog religijny
Podsumowanie
Bibliografia
Indeks skrótów i akronimów
Indeks nazwisk
