Materializm, ateizm, immanencja. Notatki do przyszłej heteroontologii

Trzy pojęcia, które zostały przywołane w tytule tej książki – materializm, ateizm, immanencja – stanowią jej główną ogniskową i przedmiot dyskusji. Po pierwsze, materializm. Pojęcie to sygnalizuje zasadniczą intencję ontologiczną książki, tj. obronę materializmu i odrzucenie pokusy immaterializmu we wszystkich postaciach – spirytualizmu, idealizmu, konstruktywizmu. Po drugie, ateizm. Przyjmował on w historii filozofii wiele form i najczęściej był filozofią wojującą przeciw zastanym formułom teizmu, panteizmu, deizmu. Ateizm to odwrót od filozofii, która byłaby terminologicznym i pojęciowym spadkiem po teologii i pochylałaby się przed potęgą religii i siłą języka teologicznego. Autor pyta w tej książce o właściwą formułę ateizmu współczesnego. Po trzecie, immanencja i postulat dochowania wierności immanencji. W najprostszej postaci brzmi on: nigdy nie posługuj się w myśleniu formułami i figurami transcendencji, nawet jeśli pozornie jest to usprawiedliwione koniecznością wyjaśnienia ruchu, sprzeczności, procesu stawania się, przeobrażania się, transmaterializacji. Analizowane zdarzenie, czymkolwiek by ono nie było – życiem, mózgiem, umysłem, myśleniem, językiem, moralnością, normą, polityką, sprawiedliwością, twórczością, sztuką lub nauką – musi zostać wyjaśnione w obrębie i za sprawą zasobów pojęciowych dostępnych w chwili „wydarzenia”. Materializm wyzwala nieufność wobec pojęć, które chcą dominować nad „proletariackim” i „plebejskim” składem świata. Nawet idee muszą być z tego świata i nawet pojęcia muszą odnaleźć się „w świecie” i to nie jako wzorce lub kształty, ale jako nietrwałe „granice” zbiorów. Ateizm natomiast to sposób myślenia o materii bez Dyrygenta, bez Architekta, bez Programisty. Ateizm dziś nie jest tylko formą negacji istnienia Boga, lecz raczej formą domagania się czujności wobec wszystkich jego sobowtórów. Z tego wynika konieczność trzeciej kategorii – immanencji, która nakazuje odmowę poszukiwania fałszywej transcendencji. Projekt przyszłej heteroontologii to projekt immanentnego materializmu ateistycznego.


Książka Szymona Wróbla jest poniekąd podwójnie autorska. Z jednej bowiem strony napisana została z własnej perspektywy myślowej, ukazującej preferencje autora, w której świetle krytycznie rozważa on i problematyzuje obszerny materiał filozoficzno-historyczny. W tym wymiarze jest dziełem godnego podziwu wysiłku analityczno-krytycznego. Z drugiej strony, w jego rezultacie i nie stroniąc od intelektualnego zaangażowania na rzecz własnych pozycji, autor wskazuje kierunek i perspektywę możliwych rozwiązań rozważanych problemów i poprzez nie zarysowuje pozytywny horyzont swej przyszłej – tak należy rozumieć podtytuł: Notatki do przyszłej heteroontologii – koncepcji filozoficznej. […] Z powyższych względów nie mam najmniejszego oporu przed określeniem tej książki jako znakomitej.

Dr hab. Paweł Pieniążek, prof. UŁ


Szymon Wróbel nie tylko przybliża czytelnikowi w swojej rozprawie cały arsenał kluczowych filozoficznych pojęć, wykazując, jakie specyficzne znaczenie przybrały one w przywoływanych współczesnych filozoficznych koncepcjach. Podejmuje również wysiłek ich redefinicji zgodnie z podjętym zamiarem zaproponowania własnej koncepcji materializmu. Istotnym walorem pracy jest to, że ten zamiar realizuje, sięgając zarówno po wybrane koncepcje z dotychczasowej tradycji filozoficznej (epikureizm, transcendentalizm tradycji Kantowskiej, dialektyka Hegla i in.), jak i z szeroką gamą koncepcji współczesnych. Godna podziwu jest znakomita orientacja autora w jej głównych twierdzeniach oraz wdawanie się w pasjonujące dyskusje z jej rozlicznymi ujęciami. […] W jego książce widzę przede wszystkim rzetelne, a zarazem niekonwencjonalne, wprowadzenie do kluczowych koncepcji filozofii i humanistyki współczesnej, w którym autor wyczula nas na głębokie zmiany, jakie się w nich dokonały na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, obojętnie czy nazwiemy je poststrukturalizmem, postmodernizmem, czy – jak proponuje – postfundamentalizmem.

Prof. dr hab. Paweł Dybel, IFiS PAN

Spis treści:

WSTĘP  

Zwrot

Stawanie się i niekompletność

Materializm 

Ateizm 

Immanencja 

Dialektyka 

Filozofia jako akt wyboru

Popęd spekulatywny

CZĘŚĆ PIERWSZA: MATERIALIZM

Rozdział 1. Jak być dobrym materialistą? 

Różnicowanie 

Materializm bez materii 

Materializm w świecie i poza światem 

Realna abstrakcja

Historyczność i ruch 

Zagłada 

Upodmiotowienie

Budzenie przedmiotów ze snu

Niewiedza 

Rozdział 2. Absolut albo obietnica dotarcia do zewnętrzności 

Postęp i dogmat

Myśl i absolut 

Zewnętrzność i transcendentalizm

Inwersja i ucieleśnienie

Wielość albo poza Jedno 

Odejmowanie i efekt struktury

Jednoznaczność i matematyka

Absolutna przygodność i bezprawie 

Niesprzeczność albo myślenie i istnienie

Sprzeczność i granica 

Rozdział 3. Podmiot jako miejsce wymuszenia. Pusta pozycja Alaina Badiou 

Mnogość i to, co generyczne

Od matematyki do teologii

Pustka: imię własne bytu 

Ontologizacja nieskończoności (Maszyna infinistyczna) 

Ateizm trzech bogów 

Ontologia przejściowa 

Zdarzenie albo interwencja

Uwarunkowania filozofii 

Teoria/praktyka podmiotu

Materializm łaski

Wierny, reaktywny, obskurancki (podmiot)

Rozdział 4. Miejsce prawdy. Litera i cyfra 

Ancestralność i nieświadomość

Tu mówi Prawda

Religia, nauka, analiza 

Eros i Logos 

Etyka (Pragnienie i Nie-istnienie)

Tam, gdzie jestem, tam nie myślę

Tam, gdzie myślę, tam nie jestem

Rozdział 5. Poza metafizyką jednoznaczności i wieloznaczności. Wokół ontologii Gilles’a Deleuze’a 

Metafizyka postfundamentalna

Style ekspresji metafizycznej

Przesłanki zwrotu ontologicznego. Problem świata

Ontologia jednoznaczności albo prawda relacji 

Rytm bycia albo inzystencja

Polityka i ontologia 

Próba wyjścia poza metafizykę jednoznaczności i wieloznaczności 

Wielość albo poza jednym i mnogim 

Widmo niezróżnicowania albo perpleksja

Implikacje albo możliwość dalszego myślenia 

Rozdział 6. Arbitralność znaku pustego

Euklides i Cantor (Aksjomatyka)

Absolutność i arbitralność 

Iteracja, reiteracja, powtórzenie

Powrót cyfry (Liczba pulsująca)

CZĘŚĆ DRUGA: ATEIZM

Rozdział 1. Możliwość ateizmu i ateizm możliwości

Pojęcie ateizmu albo ateizm pojęcia 

Ustanowienie ateizmu – albo „bóg na uwięzi” 

Faktysze albo nowi czarodzieje

Gra w chowanego albo pozór ateizmu 

Bóg albo jego nowoczesne losy

Szaleństwo ateizmu albo zwykła pomyłka

Śmiertelny bóg albo „ateizm płaski” 

Ateizm pojęciowy albo wytwarzanie idoli

Praktyka albo nienawiść do ateizmu 

Ateistyczny witalizm 

Rozdział 2. Boska inegzystencja Quentina Meillassoux

Cztery figury: kapłan, ateista, buntownik, filozof

Ex nihilo

Nieśmiertelność tu i teraz 

Dla kogo jest sprawiedliwość? (Śmiertelni)

Symbolizacje 

Historia (Zmartwychwstania)

Rekonstrukcja życia (Dziecko)

Filozof wobec bluźnierstwa i bałwochwalstwa 

Rozdział 3. Ray Brassier: pustka bytu albo nihilizm niezdegenerowany

Interesy rozumu i interesy życia

Mózg w naczyniu (Świat w mózgu)

Tanatoza oświecenia 

Intuicja intelektualna 

Realne (Obiekty częściowe, Całości fragmentaryczne) 

Rozdział 4. Filozofia jako organ zagłady wszystkiego

Zawias bytu i myśli 

Immanencja wewnętrzna i zewnętrzna 

Pustka, która podwaja siebie

Czas i śmierć 

Wszystko jest już martwe 

CZĘŚĆ TRZECIA: IMMANENCJA

Rozdział 1. Logika negacji

Komentarze (Konfuzja translacji)

„Nie” jako „tak”

Opór Lacana 

Wycięcie i skrzyżowanie 

Tessera 

Rozdział 2. Kontr-akcja: der absoluter Gegenstoss

Rozpadanie się (Ungrund) 

Dziki Hegel (Nie ma Innego Wielkiego Innego)

Istnieje nie-związek (Zranienie)

Niepowodzenie jako forma sukcesu

Seks i dezorganizacja 

Ignorancja i ontologia 

Podmiot wiedzy absolutnej (Ontobójstwo)

Bête noire

Rozdział 3. Materializm „mniej niż nic” Slavoja Žižka

Wolność (Wybór życia)

Trzeci element (Impas różnicy)

Odejmowanie, okrążanie, błądzenie

„Aufhebung w dół”

Klinamen (Popęd i pragnienie)

Rozdział 4. Seks jako miejsce związania bytu i Realnego 

Pępek albo seks jako pojęcie

Maszyny do seksualizacji i deseksualizacji świata

Ontologiczny fantazmat Quentina Meillassoux 

Życie jako kontynuacja śmierci (Zmęczenie) 

Nieinkluzywna dysjunkcja (Wyczerpanie)

Ontologizacja i deontologizacja Realnego

Psychoanalityk i sofista

Rozdział 5. Plastyczność, przygodność, wirtualność

Wieczna ironia ontologii 

Kalkulacja 

Wirtualność i koncepcja dwóch śmierci 

Niedostrzegalne

Stawanie się bez czasu 

Jak możliwa jest myśl? 

Czas kosmotechniki

Immanencja norm 

Urządzenie algorytmiczne 

Rozdział 6. Od stołu bilardowego do gorączki kwantowej 

Światy możliwe

Przyszłe losy kuli bilardowej

Deficyt narracji 

Skok kwantowy

Anomalia 

Zniknięcie rzeczywistości 

KODA: Esej o obojętności 

Ogólna obojętność

Formacje fasadowe

Rozdawanie jadłospisów podczas klęski głodu

Naciek 

Słuchawka telefoniczna pracująca z chłodem 

Italski Faust

Człowiek myśli 

Popęd ze świadomością tego popędu 

Afekt przeciwny

Conatus (poza popędem śmierci)

Kleszcz 

Perkusja

NOTA BIBLIOGRAFICZNA 

BIBLIOGRAFIA 

INDEKS POJĘĆ

INDEKS NAZWISK

SUMMARY