Niepewność w społeczeństwie współczesnym Studium socjopedagogiczne

Książka Bożeny Majerek konstruktywnie wpisuje się w obecne [...] dyskusje na temat przemian kultury współczesnej i związanych z nimi rekonstrukcji tożsamości człowieka. [...] To publikacja stojąca na bardzo wysokim poziomie merytorycznym – i to zarówno w kontekście […] założeń teoretycznych i metodologicznych, narracji oraz argumentacji, jak i konkretnych rezultatów analitycznych. [...] Autorka dobrze porusza się w niej po „teoriach” i „rzeczywistościach” [...], a przeprowadzane narracje są mocno osadzone – w wyznaczonej przez tytułowy problem – logice pracy. [...] Bożena Majerek nie konfrontuje wyłaniających się z analiz obrazów teorii, myśli i rzeczywistości, czy wyników dociekań badawczych z jakimkolwiek obrazami „idealnymi” czy „postulowanymi”. [...] Literatura […] jest bardzo reprezentatywna dla badanego problemu; jej bogactwo i dogłębność wykorzystania stanowi bardzo ważną zaletę książki. Autorka wykazuje przy tym dużą wrażliwość na przemiany kultury współczesnej i przemiany tożsamości, potrafiąc je jednocześnie bardzo dobrze „skonceptualizować” oraz poddać wnikliwej analizie. Wykazuje się przy tym ogromną erudycją, a także umiejętnością myślenia w kategoriach interdyscyplinarnych (nauka o edukacji, socjologia kultury, psychologia itd.).

Fragment recenzji prof. zw. dr. hab. Zbyszko Melosika

Bożena Majerek ukazuje niepewność jako trwały atrybut bytu człowieka, który mierzy się ze złożonością wciąż przerastającego go świata. [...] Autorka przytacza koncepcje i poglądy wielu naukowców krajowych i zagranicznych, dając tym samym dowody dobrej znajomości literatury. [...] Jej zdaniem kategoria niepewności przestaje mieć współcześnie jedynie kontekstowe znaczenie, staje się wręcz kategorią podstawową. W związku z tym książka Niepewność w społeczeństwie współczesnym. Studium socjopedagogiczne dotyczy ważnej problematyki, która jest zbyt rzadko podejmowana w polskiej literaturze pedagogicznej. Na aprobatę zasługuje interdyscyplinarny charakter prowadzonych analiz i włączenie do rozważań pedagogicznych filozofów, psychologów i przedstawicieli innych nauk społecznych i humanistycznych. [...] Na uwagę zasługuje ostatni rozdział, w którym ukazano kierunki działań edukacyjnych i pracy nad sobą poszczególnych ludzi. Mogą one przyczynić się do ograniczenia zjawiska niepewności człowieka w warunkach gwałtownej zmiany, nierzadko występującego chaosu oraz wyzwań przyszłości [...].

Fragment recenzji prof. zw. dr. hab. Mirosława Szymańskiego

Opracowana monografia składa się z czterech kolejnych rozdziałów, w których podjęto analizę różnych obszarów niepewności. Uznając, że wymaga ona doprecyzowania w sferze leksykalnej i znaczeniowej, w pierwszym rozdziale przedstawiono różne sposoby definiowania i problematyzowania podstawowego terminu. Poszukując znaczenia niepewności, nakreślono dwa przeciwstawne stanowiska. Pozytywne upatruje w niej przede wszystkim czynnika rozwoju, kreatywności i innowacyjności, negatywne łączy ją zazwyczaj z zagrożeniem, niepokojem i lękiem. Podejmując natomiast próbę usystematyzowania przejawów niepewności ze względu na wybrane kryteria (m.in. liczebność, umiejscowienie, czas, możliwość osobistego doświadczania czy dostępność informacji), przedstawiono różne jej rodzaje i wymiary. Na podstawie przeprowadzonej analizy literatury opisano również wybrane czynniki, które mają wpływ na postrzeganie niepewności (tj. tolerancja niepewności i niejasności, wsparcie i zaufanie społeczne, indywidualistyczna i kolektywistyczna orientacja społeczna oraz manipulacja medialna). W podrozdziale 1.6 dokonano pogłębionej analizy porównawczej niepewności i ryzyka, uznając, że ich rozróżnienie w rzeczywistości jest często sztucznie podtrzymywane.

Na rozdział drugi złożyły się cztery kolejne podrozdziały, w których zrealizowano identyfikację źródeł niepewności. Analizując przyczyny egzystencjalne, wskazano przede wszystkim na doświadczanie przez człowieka skończoności życia, nieprzewidywalności i niemożności kontrolowania i przewidywania przyszłości. Wśród najważniejszych cywilizacyjnych źródeł wymieniono m.in. katastrofy i kryzysy ekologiczne, globalne kryzysy finansowe, wojny i konflikty zbrojne, terroryzm i totalitaryzm. Ponadto uznano, że efekty globalnych zmian i przeobrażeń będą przejawiały się poprzez konkretne zjawiska i wydarzenia w skali makrospołecznej (np. bezrobocie, bieda i ubóstwo, iluzoryczność wykształcenia, mobilność). Te z kolei przekładać się będą na codzienne życie jednostek, wyznaczając mikrospołeczne i jednostkowe źródła niepewności (np. zanik i utrata więzi społecznych, prywatyzacja życia społecznego, konieczność samodzielnego dokonywania wyborów, świadomość ryzyka i zagrożenia).

W rozdziale trzecim dokonano charakterystyki wybranych sposobów reagowania i funkcjonowania człowieka w sytuacjach niepewnych. Uznano, że w przypadku „niepewności obiektywnej” (np. śmierć, przemijanie, los, przyszłość) działania ludzi koncentrują się przede wszystkim na eliminowaniu negatywnych reakcji emocjonalnych (tj. lęk, niepokój czy panika), przyjmując stanowisko pragmatycznej akceptacji i przyzwyczajania się do tego, co nieuniknione. Większe natomiast spektrum działania zidentyfikowano w przypadku „niepewności subiektywnej”, opisując kolejno potoczne oraz naukowe i społeczne sposoby konstruowania rzeczywistości. Podejmowane działania zarówno przez jednostkę (m.in. przesądy, zabobony, wróżby, koncepcje prywatne i myślenie potoczne), jak i społeczeństwo (m.in. przewidywanie, prognozowanie, planowanie, radykalne zaangażowanie i kontrolowanie) mają na celu redukowanie poziomu niepewności.
Istotnym wynikiem przeprowadzonej analizy literatury było stwierdzenie, że w pedagogice niestety prawie w ogóle nie podejmuje się problematyki niepewności, chociaż jest ona czynnikiem dookreślającym właściwie każdą sytuację i zjawisko edukacyjne. W związku z tym ostatni, najobszerniejszy rozdział książki dotyczy właśnie edukacji wobec niepewności i wieloznaczności. Przedstawiono w nim propozycje priorytetowych działań na rzecz edukacji otwartej, podejmując m.in. rozważania na temat konieczności rozwoju nowych instytucji kształcenia, doradztwa i terapii, prowadzenia edukacji na rzecz tolerancji niepewności, uznania wątpienia jako istotnej strategii edukacyjnej, wspierania edukacji globalnej, całościowej i permanentnej, służącej dialogowi i porozumieniu w obliczu różnorodności, promowaniu edukacji wobec zagrożeń i ryzyka, wspieraniu działań mających na celu autokreację i samorealizację, podnoszenie świadomości w kontekście czasu i przestrzeni oraz oddziaływań medialnych.

Spis treści:

Wprowadzenie   

Rozdział 1. Niepewność jako kategoria społeczna   

1.1. Wybrane sposoby definiowania i problematyzowania niepewności  
1.2. Nadawanie znaczenia niepewności  
1.3. Przejawy niepewności 
1.4. Rodzaje i wymiary niepewności  
1.5. Wybrane czynniki wpływające na sposób postrzegania niepewności 
1.5.1. Tolerancja niepewności i niejasności 
1.5.2. Wsparcie społeczne 
1.5.3. Zaufanie społeczne  
1.5.4. Indywidualistyczna i kolektywistyczna orientacja społeczna
1.5.5. Media i manipulacja społeczna 
1.6. Ryzyko a niepewność  

Rozdział 2. Źródła niepewności      

2.1. Egzystencjalne źródła niepewności  
2.2. Cywilizacyjne źródła niepewności      
2.3. Makrospołeczne źródła niepewności   
2.4. Mikrospołeczne i jednostkowe źródła niepewności   

Rozdział 3. Działania w obliczu niepewności    

3.1. Pragmatyczna akceptacja i przyzwyczajenie    
3.2. Redukcja niepewności poprzez potoczne konstruowanie rzeczywistości 
3.2.1. Przesądy, zabobony i wróżby  
3.2.2. Koncepcje prywatne i myślenie potoczne  
3.3. Strategie naukowego i społecznego konstruowania rzeczywistości   
3.3.1. Zgadywanie, przewidywanie i prognozowanie 
3.3.2. Planowanie i podejmowanie decyzji   
3.3.3. Strategie radykalnego zaangażowania i kontrolowania   

Rozdział 4. Edukacja wobec niepewności i wieloznaczności   

4.1. Rozwój instytucji kształcenia   
4.2. Edukacja na rzecz tolerancji niepewności     
4.3. Wątpienie jako strategia edukacyjna   
4.4. Edukacja całościowa i permanentna  
4.5. Edukacja konstruktywistyczna   
4.6. Edukacja dla dialogu i porozumienia    
4.7. Edukacja obywatelska      
4.8. Edukacja wobec różnorodności i nadmiaru   
4.9. Edukacja na rzecz poczucia bezpieczeństwa     
4.10. Edukacja wobec konieczności podejmowania ryzyka   
4.11. Lokalna edukacja globalna  
4.12. Edukacja do autokreacji i samorealizacji   
4.13. Edukacja na rzecz ekologii czasu i przestrzeni  
4.14. Edukacja medialna   
4.15. Edukacja emancypacyjna   

Zakończenie  
Bibliografia    
Spis schematów      
Spis tabel      
Indeks osób   
Indeks rzeczowy