O pedagogice społecznej i jej rozwoju Wybrane zagadnienia. Wybór tekstów z badań własnych

Z recenzji wydawniczej prof. dr. hab. Tadeusza Pilcha

Monografia autorstwa Mariusza Cichosza pełni w moim przekonaniu dwie funkcje. Pierwszą z nich jest funkcja dydaktyczna. Książka zawiera elementarne informacje i wiedzę o dyscyplinie naukowej, która stanowi przedmiot studiów tysięcy młodych ludzi, potencjalnych pracowników niezliczonej ilości instytucji i dziedzin organizujących życie społeczne, tworzących i przetwarzających środowisko życia i pracy osób wymagających wsparcia i różnorodnej pomocy.

Druga funkcja tej książki to funkcja naukowa: sumująca narodziny i dorobek jednej z najważniejszych dla współczesnego świata dyscyplin społecznych. Publikacja ukazuje instrumenty poznawania rzeczywistości i skutecznego wywierania na nią wpływu, a co także bardzo ważne – ustala kanon przeświadczeń aksjologicznych, które są fundamentem pedagogiki społecznej i uzasadnieniem jej działalności i funkcji! Dlatego [...] uznaję wydanie tej książki za jedno z najważniejszych wydarzeń naukowych naszej dyscypliny!

Struktura i zawartość książki

Bezpośrednim impulsem do wydania tej książki – będącej swego rodzaju rekapitulacją autora dotychczasowego dorobku z zakresu badań nad pedagogiką społeczną – było napisanie przez autora dwa lata wcześniej autorskiego podręcznika z tej dyscypliny.

Pozwoliło mu to wówczas całościowo przedstawić rozpoznawaną problematykę z tej dziedziny. Takie jednak podręcznikowe ujęcia są często schematyczne i skrótowe. Było tak i w tym przypadku. Chcąc pokazać kompleksowy, autorsko ujęty obraz dotychczasowego dorobku pedagogiki społecznej w Polsce, siłą rzeczy musiał dokonywać określonych skrótów, a nawet uproszczeń. Pojawił się więc pomysł wydania niejako drugiego tomu książki, złożonego z wcześniejszych tekstów (głównie opublikowanych artykułów) – w tym sensie tekstów źródłowych – które poprzez swoją już szczegółową penetrację i rozpoznawanie zagadnień oraz taką ich analityczną charakterystykę byłyby bazą dla podręcznikowych schematów i uproszczeń. Teksty te dałyby więc dopiero pełen obraz źródłowych badań, z których wyrósł podręcznik. 

Tak się też ostatecznie stało i oto ukazuje się wybór autorskich tekstów źródłowych. Obejmuje on artykuły pisane przeze Mariusza Cichosza na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Są to opracowania publikowane w czasopismach pedagogicznych, np. „Pedagogika Społeczna”, „Ruch Pedagogiczny”. To także kilka fragmentów jego książek: Pedagogika społeczna w Polsce w latach 1945–2005 oraz Pedagogika społeczna. Zarys problematyki, jak również dwa hasła z Encyklopedii pedagogicznej XXI wieku i artykuły z publikacji pokonferencyjnych. Te ostatnie w niniejszym wyborze przeważają. Ze względu na zazwyczaj mały nakład i zasięg prac zbiorowych, w których się ukazywały, opracowania te były i są raczej mało znane i rzadko docierają do szerszego kręgu czytelników. Fakt ten w przekonaniu autora tym bardziej uzasadniał decyzję o wydaniu autorskich tekstów źródłowych, czyli opublikowanych przez autora wcześniej artykułów. 

Zostały one umieszczone w pięciu rozdziałach.  Cztery pierwsze wyznaczają przestrzeń  badań autora nad tą dyscypliną.  Obejmują z możliwych perspektyw badawczych raczej te, które odnoszą się do podstaw teoretyczno-metodologicznych pedagogiki społecznej. Przeważnie są to badania, które – w różnych aspektach, niekiedy bardzo wąskich – stanowiły próbę penetrowania i rekonstrukcji tego obszaru.

Rozdział pierwszy poświęcony jest problematyce źródeł i początków dyscypliny. W sześciu podrozdziałach przedstawia prowadzone wcześniej badania nad genezą pedagogiki społecznej. W wybranych ujęciach pokazuje specyficzny kontekst społeczno-polityczny, w którym w Polsce rodziła się ta dziedzina – wydarzenia, warunki i coraz bardziej zawężający się obszar kształtujących ją działań społecznych. Dyscyplina ta coraz wyraźniej mówiła o potrzebie podejmowania społecznych wychowawczych działań w środowiskach wychowawczych życia społecznego.

Takie rozpoznanie i taka analiza prowadziły do zidentyfikowania oraz pokazania inicjatorów i twórców pedagogiki społecznej – tych, którzy wypra­cowywali koncepcje, podejmowali działania. Im poświęcony jest rozdział drugi, oczywiście w ograniczonym i wybiórczym, choć  – reprezentatywnym, zakresie. Zawsze bowiem w swoim namyśle nad pedagogiką społeczną starał się docierać do takich osób, które można określić jako jej twórców – głównych przedstawicieli...

W rozwoju każdej nauki – od czasu jej powstawania poprzez prowadzone działania i analizy – przychodzi moment syntetyzowania, podsumowywania i w rezultacie formułowania koncepcji, budowania teorii. Temu zagadnieniu poświęcony jest rozdział trzeci książki. Zawarte tu podrozdziały zbudowane zostały z artykułów, w których podjął się analizy obszarów badawczych pedagogiki społecznej często wskazywanych jako kluczowe dla jej ontologicznej, epistemologicznej i aksjologicznej identyfikacji. Są tu zaprezentowane m.in. problematyka środowiska, środowiska wychowawczego, diagnozy społecznej, środowiskowej i dalej problematyka badań nad rodziną, problematyka wartości.

I w końcu rozdział piąty – bardzo osobisty, ale zgodny z charakterem tej książki, będącej przecież przeglądem pracy naukowej Mariusza Cichosza. To opis kształtowania się jego zainteresowań, niejednokrotnie wpisujących się w kontakty z ludźmi nauki i z tych kontaktów wynikających. To droga formowania się tych zainteresowań również pod takim wpływem. Wreszcie zamieszcza w ostatnim podrozdziale wspomnienia swoje oraz innych osób o Edmundzie Trempale, z wdzięcznością dla tego najdłużej towarzyszącego mu profesora – nauczyciela akademickiego.

Spis treści:

Wprowadzenie            

Rozdział 1
Źródła i początki

Wstęp         
Teoretyczne podstawy pedagogiki społecznej – kontekst wybranych założeń i koncepcji z przełomu XIX i XX wieku      
Polska Macierz Szkolna 
Wolna Wszechnica Polska       
Praca społeczna i praca oświatowa w poglądach i doświadczeniach pedagogów społecznych    
Wychowanie pozaszkolne, pozalekcyjne oraz edukacja równoległa – rozwój i przemiany
Pedagogika społeczna po drugiej wojnie światowej – inspiracje marksistowskie  

Rozdział 2
Inicjatorzy, twórcy – pedagodzy społeczni

Wstęp   
Pedagogika społeczna – narodowa – oświatowa w ujęciu Heleny Radlińskiej
Animacja społeczno-kulturalna. Twórcy i przedstawiciele – rozwój koncepcji  
Ryszard Wroczyński o pedagogice społecznej     
Środowiskowe uwarunkowania rozwoju człowieka w perspektywie pedagogiki społecznej i andragogiki w poglądach Adama Olgierda Uziembły
Funkcjonowanie systemu wychowawczego w środowisku w ujęciu Stanisława Kowalskiego 
Kontynuacje i nowe perspektywy

Rozdział 3
Rozstrzygnięcia i koncepcje

Wstęp    
Tryptyk o pedagogice społecznej – rozważania na przełomie wieków 
Założenia filozoficzne – pola poszukiwań
Podstawy metodologiczne – kontekst przyjmowanych założeń   
Diagnoza społeczna – środowiskowa. Wybrane koncepcje   
Rodzina w toku przemian – badania nad rodziną  
Środowisko i środowisko wychowawcze 
W poszukiwaniu wartości   
Aksjologiczne inspiracje w pracy socjalnej – kontekst przemian cywilizacyjnych 

Rozdział 4
Instytucjonalizacja

Wstęp 
O instytucjonalizacji w nauce – rozważania o rozwoju pedagogiki społecznej
Szkoły polskiej pedagogiki społecznej
Promocje naukowe
Historia pewnej katedry, czyli rzecz o rozwoju bydgoskiej pedagogiki społecznej 

Rozdział 5
Autobiografia naukowa

Wstęp
Praca naukowa – moja droga do pedagogiki społecznej  
Spotkanie z Mistrzem. Wspomnienia o Edmundzie Trempale 

Zakończenie 

Bibliografia