Pedagogika wrażliwa na resilience. Studium teoretyczno-empiryczne

Jest to dzieło kompletne w tym znaczeniu, że zawiera nowatorską, a zarazem dojrzałą koncepcję pedagogicznego rozumienia resilience […].

Szeroko zakrojona i wyczerpująca synteza głównych ujęć teoretyczno-badawczych z jej oryginalnym, wieloaspektowym koncepcyjnym ugruntowaniem we współczesnych naukach społecznych i pedagogice stanowi znakomite wzbogacenie polskiej literatury naukowej z zakresu nauk edukacyjno-wychowawczych. Równocześnie wzbudza wysokie uznanie dla wyjątkowo intensywnego i twórczego wkładu badacza do systematyki i rozwoju wiedzy pedagogicznej w tym zakresie.

Jest to kluczowa i bardzo znacząca pozycja naukowa, zawierająca oryginalną propozycję teoretyczną, wspartą wynikami badań empirycznych i otwierającą nowy kierunek eksploracji i myślenia o resilience w pedagogice. Pedagogika wrażliwa na resilience to niepowtarzalna i nowatorska koncepcja stanowiąca istotne osiągniecie naukowe. Książka jest wyjątkową monografią pedagogiczną, dojrzałą i dobrze przemyślaną. […]

Całokształt tego naukowego opracowania to przykład przedsięwzięcia pionierskiego w Polsce i jednego z nielicznych w literaturze fachowej na świecie. […]

z recenzji prof. dr. hab. Janusza Surzykiewicza

Polecana publikacja jako przedsięwzięcie teoretyczno-badawcze wyrasta z potrzeby dokonania systematyzacji wiedzy na temat konstruktu resilience, z uwzględnieniem w szczególności założeń antropologii pedagogicznej i pedagogiki empirycznej oraz ze zwróceniem uwagi na aspekty aplikacji edukacyjnej w kontekście następujących nurtów badawczych: psychologicznego, socjoekologicznego i społeczno-politycznego. Dokonanie systematyzacji oraz określenie podstaw teoretycznych pozwoli wskazać istotne aspekty w modelowej koncepcji pedagogiki wrażliwej na resilience. Podjęcie tej problematyki jest szczególnie ważne z racji społeczno-politycznych, lecz przede wszystkim wynika z konieczności zastosowania podejścia badawczego, które będzie miało wspólny język empiryczny z badaniami aktualnie prowadzonymi na świecie w innych dyscyplinach naukowych, a przez to zagospodaruje tak ważny pedagogicznie obszar. Stąd też tym zagadnieniom poświęcona została rozprawa, której głównym celem jest recepcja teorii resilience w pedagogice.

Wobec tego część teoretyczna (rozdz. 1–4) oraz empiryczna (rozdz. 5) odwołują się głównie do systematyczno-analitycznego postępowania badawczego, empiryczna część (rozdz. 5) wprowadza równocześnie ilościowy profil metodologiczny. W dwóch pierwszych rozdziałach przedstawiono etymologię pojęcia resilience, a także wyrażono konieczność podejmowania tej problematyki w dyskursie pedagogicznym. Wychodząc od kwestii natury pojęciowej oraz z uwagi na brak wśród badaczy pełnej zgody co do tego, czym jest swoista zdolność do dobrej adaptacji czy też odporność osób żyjących w niesprzyjających warunkach rozwojowych i życiowych, proponuję używanie międzynarodowej wersji terminu resilience. W tej części określono także możliwości i fundament teoretyczny opracowania, pokazując rozumienie resilience w kategoriach cechy, procesu i wyniku. Pokazano wielowymiarowość pojęciową i koncepcyjną zjawiska oraz związki pedagogiki z innymi dziedzinami i dyscyplinami nauk, wyróżniając psychologię i socjoekologię, odwołując się do indywidualnego rozumienia resilience w perspektywie psychologicznej, która ma za cel wskazanie założeń teoretycznych dla pedagogicznej percepcji resilience. Wyeksponowano znaczenie podejścia socjologicznego, politycznego i ekologicznego jako nieodłącznych obszarów w poszukiwaniu punktów stycznych z interdyscyplinarnym rozumieniem resilience.

1 Trzeci rozdział ma na celu przedstawienie opracowanej koncepcji pedagogiki wrażliwej na resilience. Po ustosunkowaniu się do antropologiczno-filozoficznych premis w rozumieniu resilience, warunkujących recepcję teorii na gruncie pedagogiki, i ich przedyskutowaniu wyszczególniono różne teoretyczne aspekty mające znaczenie dla pedagogiki. W tej części wskazuję na potrzeby i wyzwania nauki i praktyki edukacyjno-wychowawczej, mającej za cel dostrzeganie możliwości wspierania resilience człowieka w jego różnych sytuacjach życiowych. Wobec tego rozdział ten ma na celu z jednej strony analizę epistemologicznych, teleologicznych oraz metodologicznych kwestii i dylematów związanych z konstruowaniem wiedzy otwartej i refleksyjnej o resilience w pedagogice, a z drugiej uporządkowanie różnych merytorycznych treści i konstruktów teoretyczno-badawczych, pozyskanych z innych dziedzin i dyscyplin naukowych, które dają możliwość wypracowania pedagogicznego rozumienia resilience. W tej części pracy proponuję także Parasolową Koncepcję Resilience. Stanowi ona pewną klasyfikację i uporządkowanie rozumienia pojęcia resilience w odniesieniu do terminów pokrewnych z obszaru nauk społecznych.

Czwarty rozdział dotyczy problematyki empirycznej resilience, zawiera propozycję empirycznego modelu badań resilience (Pedagogiczny Model Resilience: PMR) w pedagogice jako koncepcji dla diagnozy i usprawnienia zdolności dostosowawczych, umiejętności radzenia sobie człowieka w stanie stresu oraz związanych z nim przejawów dobrostanu i jakości życia. PMR stanowi ujęcie, w którym nacisk kładzie się na trzy obszary resi­lience: indywidualny, zewnętrzny i wewnętrzny, które mogą być weryfikowane w mikro- i makroperspektywie. Zastosowanie danej perspektywy wraz z analizą zmiennych z określonego obszaru może stanowić inspirację do kolejnych projektów badań, a w rezultacie do aplikacji diagnostyczno-metodycznych odwołujących się do wiedzy z obszaru resilience. W rozdziale piątym – odnoszącym się do części teoretycznej i zaproponowanego Pedagogicznego Modelu Resilience – przedstawiam serię badań własnych, dotyczących zależności między resilience a radzeniem sobie ze stresem i wskaźnikami zdrowia psychicznego w różnych grupach wiekowych. W badaniu pierwszym oceniono związki między resilience a sposobami radzenia sobie ze stresem w grupie dzieci (badanie I). W badaniu drugim określono rolę resilience i style radzenia sobie ze stresem w ocenie ryzyka depresji oraz ogólnej satysfakcji ze zdrowia w grupie młodzieży (badanie II). W grupie młodzieży nieprzystosowanej społecznie (badanie III) zbadano relacje między resilience a zachowaniami zdrowotnymi. W badaniu czwartym przeanalizowano pośredniczącą rolę, jaką odgrywają style radzenia sobie ze stresem między dobrostanem psychicznym a resilience w grupie młodzieży w okresie wczesnej dorosłości (badanie IV). W ostatnim badaniu (badanie V) ustalono zależności pomiędzy resilience, strategiami radzenia sobie ze stresem a zdrowiem psychicznym w grupie osób dorosłych. Rozdział ten wnosi także implikacje dla pedagogicznego oddziaływania. Jest przykładem na to, jak w zorientowanym całościowo postrzeganiu zadań edukacyjno-wychowawczych ważne metodycznie jest umiejętne uchwycenie znajomości resilience jednostki w różnych okresach życia.

Chciałbym zwrócić uwagę, że niniejsza książka jest także zaproszeniem do intensywniejszego zajęcia się problematyką resilience skierowa­nym do pedagogów badaczy i praktyków. Poprzez pokazanie i próbę włączenia konstruktu resilience do dyscypliny naukowej, jaką jest pedagogika, wskazuję możliwości połączenia poszczególnych koncepcji i podejść wyjaśniających resilience, obecnych w różnych dyscyplinach naukowych. Przedstawiam także ograniczenia badań nad resilience. Wreszcie, co nie mniej ważne, koncepcja resilience z naukowego punktu widzenia daje możliwość skupienia się na złożoności i kontekstowym charakterze procesów indywidualnych i społecznych oraz rozumienia i wyjaśnienia pozytywnego rozwoju jednostki pomimo trudności i przeciwności. Stąd pedagogika wrażliwa na resilience, w odczuciu autora, może ukazywać wartość pojmowania pedagogiki przez pryzmat resilience i stanowić pomost między pedagogiką w duchu opisu i interpretacji zjawisk oraz procesów psychopedagogicznych, społeczno-politycznych, socjoekologicznych i kulturowych a pedagogiką rozumianą w ramach takiej dyscypliny, w której nacisk kładzie się na aspekty metodologiczno-empiryczne.

Spis treści:

Wstęp        

1. Resilience: etymologia – znaczenie – definiowanie       
1.1. Resilience – etymologia i polskie ujęcia terminu       
1.2. Resilience jako cecha, jako proces i wynik    

2. Resilience w ujęciu interdyscyplinarnym    
2.1. Resilience w perspektywie psychologicznej       
2.2. Perspektywa socjoekologiczna i społeczno-polityczna a resilience       

3. W kierunku teoretycznych podstaw pedagogiki wrażliwej na resilience    
3.1. Ku zapotrzebowaniu i zasadności pedagogicznej recepcji resilience w naukach edukacyjnych       
3.2. Resilience pedagogiczna – próba opisu, rozumienia i oceny pojęcia       
3.3. Koncepcja Parasolowa Resilience      
3.4. Przestrzeń rozwojowa jako obszar analiz i badań pedagogiki wrażliwej na resilience   
3.5. Społeczno-środowiskowe konteksty pedagogiki wrażliwej na resilience: rodzina i szkoła    
3.6. Założenia pedagogiki wrażliwej na resilience   

4. Pedagogiczny Model Resilience: teoretyczno-badawcze kryteria      

5. Empiryczna weryfikacja założeń Pedagogicznego Modelu Resilience w mikroperspektywie   
5.1. Założenia i problemy badawcze    
5.2. Resilience a sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych w grupie dzieci   
5.3. Resilience, style radzenia sobie ze stresem, ocena zdrowia i ryzyka depresji w grupie młodzieży w okresie dorastania   
5.4. Resilience i zachowania zdrowotne w grupie młodzieży nieprzystosowanej społecznie    
5.5. Resilience, style radzenia sobie ze stresem i dobrostan psychiczny w grupie młodych dorosłych    
5.6. Resilience, strategie radzenia sobie ze stresem i zdrowie psychiczne (satysfakcja z życia i odczuwany stres) w grupie osób dorosłych  
5.7. Podsumowanie wyników badań: ku praktycznym implikacjom zorientowanym w obszarze pedagogiki wrażliwej na resilience   

Zakończenie    

Bibliografia      

Spis rysunków i tabel