Racjonalność procesu kształcenia Teoria i badanie

Prezentowana monografia jest wynikiem projektu badawczego „Racjonalność kształcenia szkolnego w perspektywie interesów poznawczych jego uczestników”, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. Celem tego projektu było zbadanie racjonalności legitymizujących kształcenie szkolne. Niniejszy tom jest publikowany w ramach serii „Racjonalność Procesu Kształcenia”. Naszą intencją jest jednak badanie nie tyle procesu kształcenia, ile przede wszystkim racjonalności tłumaczących logikę kształcenia szkolnego jako takiego.

W niniejszej książce opracowaliśmy tetragonalną koncepcję racjonalności kształcenia szkolnego, wyróżniając 4 typy racjonalności: prakseologiczną, emancypacyjną, hermeneutyczną i negacyjną. W sensie metodologicznym racjonalność kształcenia szkolnego ujmujemy w kategoriach typu idealnego – konstrukcji teoretycznej o charakterze idealizacyjnym, wskazującej na istotnościowe cechy, ich wzajemne zależności oraz zróżnicowania poszczególnych racjonalności. Podejście takie umożliwiło uwzględnienie zróżnicowań w poziomie nasilenia poszczególnych cech, o ile wspólnie tworzą one konstelację zbieżną z typem idealnym.

Badanie racjonalności ma nie tylko wymiar naukowy, lecz dostarcza również wiedzy istotnej dla rozumienia procesu kształcenia oraz relacji szkoły do życia społecznego. Jeżeli szkoła ma kształcić całościowo, a więc przekazywać nie tylko przydatne, praktyczne umiejętności, lecz także formować kompetencje w zakresie rozumienia siebie i świata, samostanowienia jednostki, umiejętności autonomicznego udziału w dyskursie społecznym i zdolności do zmiany rzeczywistości, powinna proces kształcenia, w sposób czytelny dla jego uczestników, opierać zarówno na racjonalności prakseologicznej, jak i emancypacyjnej i hermeneutycznej. Z drugiej strony, atrybucje racjonalności nie są jedynie kreowane przez szkołę, ale są związane także z indywidualnymi preferencjami oraz – co niezwykle istotne – z postaciami świadomości społecznej i warunkowanymi przez nie dominującymi „interesami poznawczymi”. Tym samym refleksja nad racjonalnościami kształcenia staje się elementem dyskursu dotyczącego stanu społeczeństwa i możliwości zmiany społecznej.

Monografia ma charakter teoretyczno-empiryczny. W części teoretycznej opracowaliśmy koncepcję racjonalności, natomiast w empirycznej przedstawiliśmy wyniki badań jakościowych i ilościowych. Celami badań empirycznych były: rekonstrukcja faktycznych racjonalności kształcenia szkolnego z perspektywy opracowanych typów idealnych, wyjaśnienie zmienności przyjmowanych racjonalności oraz weryfikacja statusu poznawczego opracowanego modelu teoretycznego. Badania miały charakter eksploracyjny. W związku z tym zrezygnowaliśmy z formułowania hipotez. Strategię eksploracyjną uzasadnia zdefiniowanie racjonalności w kategoriach typu idealnego jako konstrukcji poznawczej o charakterze interpretacyjnym oraz brak kompleksowych badań empirycznych w tym zakresie.

Książka powstała na podstawie wspólnie przeprowadzonych badań i przy takim samym udziale obu autorów w opracowaniu ich wyników. Każdy z autorów przygotował odrębne partie tekstu, a mianowicie Bogusław Milerski – rozdziały obejmujące wprowadzenie, kwestie teoretyczne, model teoretyczny oraz badania jakościowe, a Maciej Karwowski – rozdziały poświęcone badaniom empirycznym o charakterze ilościowym. Niemniej jednak monografia stanowi przedyskutowaną i uzgodnioną całość, za którą w równym stopniu ponosimy odpowiedzialność.

Tom 1: Racjonalność procesu kształcenia. Studium z polityki oświatowej i pedagogiki porównawczej - Renaty Nowakowskiej-Siuty i Bogusława Śliwerskiego

Tom 2: Racjonalność procesu kształcenia. Teoria i badanie - Bogusława Milerskiego i Macieja Karwowskiego 

Tom 3: Racjonalność procesu kształcenia. Metoda pomiaru - Macieja Karwowskiego i Bogusława Milerskiego

Spis treści:

Wprowadzenie        

Racjonalność kształcenia jako przedmiot badań      
Plan badań i struktura monografii       

 

Rozdział 1. Racjonalność wiedzy w perspektywie teorii krytycznej       

Kontekst historyczny dyskursu o racjonalności       
Geneza i pojęcie teorii krytycznej       
Racjonalność w założycielskim dyskursie krytycznym    
Racjonalność w perspektywie filozofii Jürgena Habermasa       

 

Rozdział 2. Racjonalność wiedzy w perspektywie hermeneutyki       

Geneza i pojęcie hermeneutyki    
Hermeneutyka jako teoria i sztuka rozumienia      
Racjonalność: hermeneutyczne impulsy teorii systemów      
Racjonalność: między prakseologią porozumienia a rozumieniem egzystencjalnym    

 

Rozdział 3. Racjonalność kształcenia w dyskursie pedagogicznym  

Geneza i pojęcie pedagogiki hermeneutycznej    
Geneza i pojęcie pedagogiki krytycznej      
Racjonalność kształcenia: pomiędzy interesem emancypacyjnym i praktycznym   

 

Rozdział 4. Model teoretyczny: tetragonalna koncepcja racjonalności kształcenia   

 

Rozdział 5. Metodologia badania jakościowego      

Założenia badania i scenariusze wywiadów      
Rekrutacja osób i realizacja badań    
Metoda analizy: hermeneutyka intersubiektywności    

 

Rozdział 6. Semantyka racjonalności kształcenia      

Logika całości jako immanentna perspektywa interpretacyjna    
Kapitał językowy i aspiracje edukacyjne jako warunek rozumienia racjonalności kształcenia    
Koegzystencja racjonalności kształcenia: fenomen interracjonalności      
Racjonalność negacyjna jako wynik negatywnych doświadczeń      
Racjonalność prakseologiczna: pomiędzy praktycznością adaptacyjną i utylitarną      
Racjonalność emancypacyjna: prymat emancypacji wsobnej      
Racjonalność hermeneutyczna jako humanistyczna legitymizacja kształcenia      

 

Rozdział 7. Metodologia badania ilościowego oraz pomiar i struktura racjonalności kształcenia  

Próba i proces rekrutacji szkół      
Pomiar racjonalności i weryfikacja koncepcji tetragonalnej  
Która z 4 racjonalności dominuje i jak one wiążą się ze sobą?    

Rozdział 8. Uwarunkowania i konsekwencje racjonalności uczniów   

Antyszkolni chłopcy i hermeneutyczne dziewczęta? Racjonalność
kształcenia a płeć uczniów      
Racjonalność a wiek uczniów    
Racjonalność kształcenia a status społeczno-ekonomiczny rodziny      
Aspiracje edukacyjne a racjonalność kształcenia   
Racjonalność kształcenia a osiągnięcia szkolne   
Akademicki obraz siebie a racjonalności kształcenia      
„Twórczy” obraz siebie a racjonalności   
Racjonalności a skuteczność szkolna 
Podsumowanie      
 

Rozdział 9. Racjonalności kształcenia w percepcji rodziców i nauczycieli      

Rodzicielska percepcja racjonalności    
Nauczyciele      
 

Rozdział 10. Rekapitulacja wyników badań   

Aneks   

Załącznik 1. KRAK w wersji dla uczniów oraz ankieta uczniowska      
Załącznik 2. Próba szkół, w których zostało zrealizowane badanie ilościowe      
Załącznik 3. Scenariusz badania IDI z uczniami      
Załącznik 4. Scenariusz badania FGI z uczniami  


Bibliografia      

Summary