Rozumienie tekstów literackich przez uczniów z uszkodzeniami słuchu

Monografia Agnieszki Dłużniewskiej jest dziełem wyjątkowym i nowatorskim oraz stanowi wartoś­ciowe i znaczące uzupełnienie ukazujących się na rynku wydawniczym pozycji z obszaru interdyscyplinarnych badań surdopedagogicznych. Jest cenną naukowo i bardzo potrzebną pozycją, opartą na wszechstronnym przeglądzie źródeł i wielopłaszczyznowym ujęciu problemów badawczych zogniskowanych na języku i jego roli w poznaniu.

Monografię charakteryzuje świadoma interdyscyplinarność i polimetodologiczność badań... Rozumienie tekstu literackiego pokazane jest w ujęciu socjokognitywnym jako proces, który z jednej strony wymaga aktywizacji zasobów poznawczych i metapoznawczych ucznia z uszkodzonym słuchem, a z drugiej – ustalania zawartych w tekście znaczeń w wyniku dialogu z innymi, kompetentnymi członkami wspólnoty interpretacyjnej. Uczynienie przedmiotem badań interpretacji tekstu literackiego z perspektywy językowej konceptualizacji rzeczywistości podstawą rozpoznawania i rozwijania potencjału poznawczego uczniów z uszkodzeniami słuchu jest nie tylko atrakcyjne poznawczo, ale także – a może przede wszystkim, jeśli przyjmiemy pogląd, że nauka powinna służyć życiu – ma niezaprzeczalny walor aplikacyjny.

Z recenzji wydawniczej dr hab. Małgorzaty Kupisiewicz, prof. APS

 

Prezentowane w niniejszej książce badania stanowią próbę rozpoznania, opisania i wyjaśnienia poznawczych oraz metapoznawczych mechanizmów leżących u podstaw budowania przez uczniów z niepełnosprawnością słuchu spójnej reprezentacji tekstu, zarówno w kontekście indywidualnego, jak i wspólnego z nauczycielem językowego konstruowania znaczeń. Całość rozważań wpisuje się zatem w socjokognitywny model czytania, który uwzględnia trzy czynniki tego procesu. Mowa tu o: czytającym, tekście i środowisku, oraz nauczycielu. 

Jakkolwiek wieloaspektowość podejmowanej problematyki wymaga przyjęcia rozległej, interdyscyplinarnej perspektywy, to i tak w ostateczności wszystkie podjęte w jej ramach rozważania ogniskują się na języku i jego roli w poznaniu. Zamysłem książki jest zatem ukazanie problematyki związanej z czytaniem osób z uszkodzeniami słuchu w szerokim kontekście zjawisk, których nie można analizować niezależnie od refleksji nad językiem. Niniejsze rozważania z pewnością nie wypełnią istniejącej w literaturze luki, ale też nie to jest ich celem. Mają one bowiem przede wszystkim zwrócić uwagę na fakt, że czytanie jest procesem, który nie zaczyna się w momencie, gdy niesłyszące dziecko zaczyna poznawać litery, ale w momencie, gdy przy udziale tego samego języka, w którym zakodowany jest tekst pisany, zaczyna poznawać i interpretować relacje między zjawiskami rzeczywistości, stając się członkiem wspólnoty interpretacyjnej.

Struktura książki obejmuje – oprócz Wprowadzenia, Zakończenia, Bibliografii i Aneksu – dziewięć rozdziałów.

Rozdział 1 poświęcony jest rozważaniom nad językiem, jego relacji do rzeczywistości i funkcjom, jakie – z perspektywy filozofii, psychologii i lingwistyki – pełni w poznaniu. Przedstawiona analiza obejmuje próbę syntezy refleksji czołowych przedstawicieli wymienionych dyscyplin, dla których język stanowi centrum dociekań naukowych.

W rozdziałach 2 i 3 poruszono zagadnienia dotyczące istoty czytania, począwszy od analizy wybranych definicji, przez omówienie kognitywnych i metakognitywnych mechanizmów czytania, aż po prezentację wybranych modeli, opracowanych zarówno na podstawie danych empirycznych, jak i przesłanek teoretycznych.

Rozdział 4 natomiast koncentruje się na zagadnieniach związanych z tekstem, postrzeganym, z jednej strony, jako element dialogu toczącego się między autorem i czytelnikiem, a z drugiej – dyskursu dotyczącego konceptualizacji rzeczywistości.

W rozdziale 5 dokonano przeglądu badań związanych z kluczowymi kwestiami odnoszącymi się do problematyki czytania osób z uszkodzeniami słuchu w stopniu znacznym i głębokim. Skoncentrowano się zatem na językowych uwarunkowaniach wspomnianej umiejętności, zagadnieniach rozumienia i interpretacji tekstów pisanych, a także na wykorzystywaniu przez niesłyszących czytelników określonych strategii czytania jako wyrazu autorefleksji nad trudnościami doznawanymi w odkrywaniu sensu. Ponadto przybliżono wyniki badań dotyczące mediacyjnej roli nauczyciela w udostępnianiu czytanych treści uczniom z uszkodzeniami słuchu.

Rozdział 6 stanowi omówienie teorii naturalnego metajęzyka semantycznego Anny Wierzbickiej z punktu widzenia możliwości, jakie mogą otwierać elementarne jednostki semantyczne oraz uniwersalna składnia w zindywidualizowanym podejściu do kształtowania i interioryzacji języka przez dzieci i młodzież z niepełnosprawnością słuchu.

W rozdziale 7 przedstawiono założenia, problemy i hipotezy badawcze. Hipotezy zostały opatrzone komentarzami, które uzasadniają ich postawienie. Omówiono ponadto metody i narzędzia wykorzystane w niniejszym projekcie badawczym. Scharakteryzowano także badaną grupę.

Rozdziały 8 i 9 zawierają analizę oraz interpretację wyników badań. Pierwszy z wymienionych rozdziałów dotyczy danych ilościowych i zawiera zarówno analizę porównawczą wyników uzyskanych przez grupę uczniów z uszkodzeniami słuchu oraz słyszących, jak i omówienie modeli statystycznych wyjaśniających mechanizmy odpowiedzialne za rozumienie czytanego tekstu przez uczestników badania z niepełnosprawnością słuchu. Natomiast w rozdziale 9 jako uzupełnienie danych ilościowych podjęto próbę analizy jakościowej procesu konstruowania przez uczniów z uszkodzeniami słuchu znaczenia czytanych tekstów z perspektywy kompetencji i wiedzy, jakimi powinien dysponować nauczyciel, organizując środowisko sprzyjające pracy z tekstem. 

Pod każdym rozdziałem zamieszczono podsumowanie i dyskusję wyników.
W Aneksie znalazły się przykładowe próby do oceny rozumienia słów kluczowych oraz rozumienia zdań złożonych, Inwentarz metapoznawczej świadomości strategii czytania (Metacognitive Awareness of Reading Strategies Inventory, MARSI) autorstwa Kouidera Mokhtariego i Carli A. Reichard (2002), wybrane próby z autorskiego Testu do oceny rozumienia i interpretacji tekstów literackich oraz fragmenty tekstów literackich, które wykorzystano do analizy części jakościowej prezentowanych badań.

Spis treści:

Wprowadzenie        

Podziękowania    

1. Poznanie i język – język i poznanie. Rozważania na pograniczu nauk    

1.1. Język a refleksja nad rzeczywistością w ujęciu filozofii   
1.2. Język – myśl – poznanie w psychologii    
1.3. Językowy obraz świata w lingwistyce      
1.4. Podsumowanie      

2. Czytanie jako złożony proces poznawczy i metapoznawczy – od dekodowania do rozumienia      

2.1. Definicje i konceptualizacja pojęcia czytania   
2.2. Dekodowanie i rozumienie słów – założenia teoretyczne i próby empirycznej weryfikacji strategii dekodowania    
2.3. Rozumienie jako wyzwanie poznawcze – w poszukiwaniu znaczenia  
2.4. Rola mechanizmów metakognitywnych i samoregulacji w czytaniu   
2.5. Podsumowanie   

3. W poszukiwaniu istoty czytania – wybrane ujęcia modelowe     

3.1. Teoria czynników podstawowych w czytaniu Jacka A. Holmesa      
3.2. Jedna sekunda czytania – model Philipa B. Gougha       
3.3. Automatyczne przetwarzanie informacji w czytaniu – model LaBerge’a-Samuelsa  
3.4. Interaktywny model czytania Dawida E. Rumelharta   
3.5. Konstrukcyjno-integracyjny model Waltera Kintscha   
3.6. Socjokognitywny model czytania Roberta R. Ruddella i Normana J. Unraua    
3.7. Podsumowanie   

4. Tekst literacki – źródło konceptualizacji świata i medium samopoznania    

4.1. Tekst i jego fikcyjna rzeczywistość      
4.2. Czytelnik jako interpretator i współtwórca znaczenia tekstu    
4.3. Autor tekstu – w poszukiwaniu motywów i intencji      
4.4. Podsumowanie   

5. Język – czytanie – metapoznanie w kontekście możliwości i ograniczeń osób z uszkodzeniami słuchu    

5.1. Wybrane problemy rozwoju języka u osób niesłyszących w świetle konceptualizacji rzeczywistości i nabywania umiejętności czytania    
5.2. Dzieci i młodzież z uszkodzeniami słuchu wobec czytania jako wyzwania poznawczego      
5.3. Metapoznawcze i samoregulacyjne mechanizmy czytania u osób niesłyszących   
5.4. Mediacyjna rola nauczyciela w relacji tekst – niesłyszący uczeń       
5.5. Podsumowanie    

6. Język uniwersalny w udostępnianiu treści osobom słabosłyszącym i niesłyszącym

6.1. Teoria naturalnego metajęzyka semantycznego Anny Wierzbickiej   
6.1.1. Inwentarz elementarnych jednostek semantycznych  
6.1.2. Zagadnienia uniwersalnej składni  
6.2. Podsumowanie   

7. Podstawy metodologiczne badań własnych    

7.1. Założenia badawcze w świetle paradygmatów naukowych   
7.2. Cel – problemy – hipotezy badawcze    
7.3. Zmienne niezależne i zależne – operacjonalizacja   
7.4. Metody i narzędzia badawcze    
7.4.1. Metody gromadzenia danych     
7.4.2. Metody analizy danych       
7.4.3. Opis narzędzi badawczych      
7.5. Charakterystyka badanych osób   
7.6. Teren i procedura badań      

8. Analiza wyników badań       

8.1. Kognitywne i metakognitywne mechanizmy rozumienia i interpretacji czytanego tekstu – analiza porównawcza uczniów z uszkodzeniami słuchu i słyszących   
8.1.1. Rozumienie słów kluczowych i zdań złożonych    
8.1.2. Deklarowana częstość wykorzystywania strategii czytania   
8.1.3. Rozumienie tekstów literackich przez uczniów z uszkodzeniami słuchu i słyszących    
8.1.4. Rozumienie słów kluczowych i zdań złożonych a interpretacja tekstu     
8.1.5. Deklarowana częstość stosowania strategii czytania a rozumienie czytanego tekstu – podobieństwa i różnice międzygrupowe 
8.2. Kognitywne i metakognitywne predyktory rozumienia i interpretacji tekstu czytanego przez uczniów z uszkodzeniami słuchu   
8.2.1. Przewidywanie zawartości tekstu  
8.2.2. Odkrywanie intencji autora – wnioskowanie na podstawie treści wyrażonych explicite i implicite    
8.2.3. Wyszukiwanie specyficznych informacji w tekście   
8.2.4. Kojarzenie informacji w czytanym tekście  
8.2.5. Reakcja na tekst – rozpoznawanie emocji bohaterów  
8.2.6. Odkrywanie głównej myśli tekstu  
8.2.7. Identyfikacja predyktorów rozumienia czytanego tekstu w kontekście ogólnego wyniku badania   
8.3. Podsumowanie i dyskusja  

9. Proces rozumienia i interpretacji czytanego tekstu przez uczniów z uszkodzeniami słuchu w świetle socjokognitywnego modelu czytania Organizacja wsparcia 

9.1. Tekst i jego odbiorca – możliwości i ograniczenia interpretacji      
9.2. Uczeń z uszkodzonym słuchem a interpretacja tekstów literackich      
9.2.1. Możliwe światy prawdopodobne i nieprawdopodobne w percepcji czytelników z uszkodzeniami słuchu  
9.2.2. Przewidywanie jako kreowanie światów możliwych    
9.2.3. Wypełnianie miejsc niedookreślenia – w poszukiwaniu intencji autora    
9.2.4. „Niewypowiedziane” – odkrywanie emocji bohatera literackiego      
9.2.5. Główna myśl tekstu   
9.2.6. Rozumienie metafory – odkrywanie logiki językowego sposobu opisywania świata  
9.3. Czytelnik z uszkodzonym słuchem a teksty literackie – mediacyjna rola nauczyciela w ustalaniu znaczeń
9.4. Podsumowanie i dyskusja 

Zakończenie  

Bibliografia  

Aneks