Śmiech życia i śmierci

„Śmiech jest jedynym środkiem oporu wobec terroru. Ten, kto się nie śmieje, zostanie pożarty przez wilki.”
– Michel Butor

Książka ukazuje fenomen śmiechu jako formy oporu i przetrwania w czasach skrajnego kryzysu – wojny i okupacji. Na podstawie wspomnień, świadectw uczestników dramatycznych wydarzeń oraz przykładów twórczości komicznej z okresu drugiej wojny światowej autor przedstawia, jak śmiech pomagał łagodzić grozę codzienności, kształtować wspólnotę i podtrzymywać ludzką godność w nieludzkich warunkach.

Opisano różnorodne przejawy działalności tzw. „ludzi śmiechu” – od twórczości kulturalnej, przez działalność konspiracyjną i humor uliczny, po anegdoty z życia codziennego. Wśród bohaterów książki znajdują się zarówno postacie znane z kultury masowej, jak Marian Hemar, Jerzy Jurandot, Kazimierz Krukowski czy Mira Zimińska-Sygietyńska, jak i osoby mniej znane lub anonimowe, które śmiejąc się – i rozśmieszając innych – niosły ukojenie i nadzieję.

Publikacja zainteresuje nie tylko pasjonatów historii drugiej wojny światowej i Holokaustu w ujęciu społecznym i międzykulturowym, lecz także osoby zajmujące się edukacją historyczną, badaczy pamięci zbiorowej oraz praktyków terapii śmiechem wspierających ofiary współczesnych kryzysów.

O autorze

Przemysław Paweł Grzybowski – doktor habilitowany nauk społecznych w zakresie pedagogiki, wykładowca w Katedrze Pedagogiki Ogólnej i Porównawczej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Jego zainteresowania badawcze obejmują pedagogikę międzykulturową i porównawczą, rolę śmiechu w edukacji oraz wychowanie do cierpienia, chorowania i umierania.

Jest koordynatorem „Międzyszkolnika” Forum Młodych Pedagogów przy Komitecie Nauk Pedagogicznych PAN oraz sekretarzem Zespołu Pedagogiki Kultury i Edukacji Międzykulturowej PAN. Pełni funkcję opiekuna Akademickiego Centrum Wolontariatu przy UKW, a także działa jako wolontariusz w ruchu doktorów klaunów. Związany ze środowiskiem esperantystów.

Spis treści:

Wprowadzenie       
Lektura z „instrukcją obsługi”     
Od Augustynka do Rubinsztajna – ludzie śmiechu     


Część pierwsza
O śmiechu zupełnie poważnie

Śmiech w perspektywie fizjologicznej i społeczno-kulturowej     
Śmiech a doświadczenia graniczne    
Wspólnoty śmiechu     
Typologia śmiechu w czasach kryzysu     
Jak to na wojence ładnie i zabawnie     


Część druga
Śmiech ofiar, oprawców i gapiów

Okupacja   
Preludium, czyli śmiech przedwojenny    
Teatrzyki okupowanej Warszawy    
Ruch oporu z (u)śmiechem    
Folklor uliczny i kawały   
Ludzie śmiechu   
Przykłady (relacje, świadectwa, wspomnienia) 
Przykład 1. Kazimierz Krukowski o ostatnich komicznych rewiach przedwojennej Warszawy     
Przykład 2. Mira Zimińska-Sygietyńska o byciu „radosną osobą” podczas obrony Warszawy    
Przykład 3. Eryk Lipiński o stołecznej obronie przeciwlotniczej    
Przykład 4. Szymon Kobyliński o pierwszych spotkaniach z okupantami w Mścisku pod Wołominem
Przykład 5. Antoni Marianowicz o wydarzeniach we wrześniu 1939 r.    
Przykład 6. Aleksander Kamiński o satyrze ulicznej    
Przykład 7. Marian Ruth Buczkowski o satyrze ulicznej   
Przykład 8. Adam Grzymała-Siedlecki o transporcie do Pawiaka 
Przykład 9. Stanisław Pigoń o przygodzie więźnia    
Przykład 10. Adolf Gawalewicz o wydarzeniach w więzieniu przy Montelupich w 1940 r. 
Przykład 11. Adam Grzymała-Siedlecki o transporcie do KL Majdanek     
Przykład 12. Władka Meed o życiu za murem getta   
Przykład 13. Adina Blady-Szwajgier o karuzeli przy getcie warszawskim  
Przykład 14. Józefa Grzymkowska-Kleindienst o tajnych kompletach w Lidzie  
Przykład 15. Eryk Lipiński o przejazdach kolejką    
Przykład 16. Marian Walentynowicz o karykaturach       
Przykład 17. Marian Walentynowicz o kawale kursantów       
Przykład 18. Włada Majewska o występach dla lotników w RAF       
Przykład 19. Stanisław Tomaszewski o satyrycznej prasie konspiracyjnej    
Przykład 20. Stanisław Tomaszewski o kawale ulicznym   
Przykład 21. Anna Jachnina o twórczości satyrycznej    
Przykład 22. Wanda Kurkiewiczowa o „żydowskim teatrze” i walce byków w warszawskim więzieniu na Montelupich w 1943 r.
Przykład 23. Mira Zimińska-Sygietyńska o występach podczas powstania warszawskiego    
Przykład 24. Hanna Zborowska z Kobuszewskich o żartach w obozie przejściowym w Pruszkowie w 1944 r.

Getto

Broadway pośrodku cmentarza    
Urzędnicy i funkcjonariusze w satyrze     
Ubaw, filmiarze i karuzela    
Krzywe zwierciadło przedsionka Zagłady    
Ludzie śmiechu     
Przykłady (relacje, świadectwa, wspomnienia)     
Przykład 25. Jakub Poznański o występach artystycznych    
Przykład 26. Antoni Marianowicz o twórczości satyrycznej     
Przykład 27. Antoni Marianowicz o szopce satyrycznej    
Przykład 28. Władysław Szpilman o kłanianiu się   
Przykład 29. Władysław Szpilman o wartownikach    
Przykład 30. Władysław Szpilman o zabawie esesmanów     
Przykład 31. Marek Edelman o zabawie hitlerowców i gapiach    
Przykład 32. Antoni Szymanowski o zabawach hitlerowców i junaków   
Przykład 33. Antoni Marianowicz o filmiarzach     
Przykład 34. Antoni Marianowicz o Rubinsztajnie    
Przykład 35. Władysław Szpilman o Rubinsztajnie     
Przykład 36. Jerzy Jurandot o Rubinsztajnie     
Przykład 37. Adina Blady-Szwajger o świetlicy w szpitalu dla dzieci
Przykład 38. Antoni Marianowicz o koncercie w sierocińcu Janusza Korczaka    
Przykład 39. Komiczny list Janusza Korczaka do Adama Czerniakowa    
Przykład 40. Jerzy Jurandot o Umschlagplatz   
Przykład 41. Antoni Marianowicz o ucieczce z getta    

Obóz koncentracyjny    

Dodatkowa kromka chleba    
Komiczne wątki w obozowej działalności kulturalnej  
Odważny śmiech lagrowego oporu    
Ludzie śmiechu    
Przykłady (relacje, świadectwa, wspomnienia)   
Przykład 42. Ks. Wojciech Gajdus o przybyciu do KL Oranienburg-Sachsenhausen    
Przykład 43. Kazimierz Tymiński o przybyciu do KL Auschwitz   
Przykład 44. Andrzej Stanisławski o funkcjonariuszach KL Majdanek    
Przykład 45. Kazimierz Tymiński o przeglądzie więźniów w KL Auschwitz    
Przykład 46. Czesław Ostańkowicz o izbie muzułmanów w KL Auschwitz    
Przykład 47. Kazimierz Tymiński o przeładunku ziemniaków w KL Auschwitz   
Przykład 48. Józef Kondyś o karach w Buchenwald LA III 
Przykład 49. Ks. Wojciech Gajdus o strażnikach w KL Stutthof   
Przykład 50. Ks. Wojciech Gajdus o parodii pogrzebu w KL Stutthof   
Przykład 51. Ks. Wojciech Gajdus o funkcjonariuszach KL Oranienburg-Sachsenhausen    
Przykład 52. Ks. Wojciech Gajdus o strażniku KL Oranienburg-Sachsenhausen  
Przykład 53. Adolf Gawalewicz o kawale pielęgniarza w KL Auschwitz  
Przykład 54. Andrzej Stanisławski o występach w KL Majdanek 
Przykład 55. Michał Maksymilian Borwicz o piosenkach w KZ Janowska  
Przykład 56. Adolf Gawalewicz o piosenkach w KL Auschwitz   
Przykład 57. Czesław Ostańkowicz o piosenkach w KL Auschwitz    
Przykład 58. Teodor Musioł o występach w KL Dachau    
Przykład 59. Józef Seweryn o występach w KL Auschwitz    
Przykład 60. Ks. Wojciech Gajdus o więźniarskich audycjach    
Przykład 61. Bożena Krzywobłocka o dzieciach w KL Auschwitz   
Przykład 62. Anna Jachnina o Wigilii w KL Auschwitz    
Przykład 63. Zygmunt Zonik o opowieściach Jana Olszyńskiego („Jasia Aptekorza”) w KL Auschwitz   
Przykład 64. Stanisław Grzesiuk o śmiechu w KL Gusen  
Przykład 65. August Kowalczyk o uśmiechniętym esesmanie w KL Auschwitz    


Część trzecia
Okupacyjna twórczość komiczna (artystyczna, uliczna, więźniarska)

Przykład 66. Marian Hemar, Ten wąsik    
Przykład 67. Anna Jachnina, Siekiera, motyka 
Przykład 68. N.N., Wilk i świnia. Bajka Niekrasickiego   
Przykład 69. N.N., Okupacyjne fraszki    
Przykład 70. Tadeusz Hollender, Uśmiech Warszawy  
Przykład 71. Tadeusz Hollender, Bajka    
Przykład 72. Tadeusz Hollender, Blaski Guberni (fragmenty)   
Przykład 73. Irena Bobowska, ***   
Przykład 74. Władysław Broniewski, Rozmowa z historią   
Przykład 75. Marian Hemar, Kawał i morał    
Przykład 76. Marian Hemar, Pamiętaj o tym wnuku, że dziadzio był w Tobruku  
Przykład 77. N.N., Jadą dzieci, jadą drogą     
Przykład 78. Szlojme Elbojm (?), Wszystkie żonki     
Przykład 79. Władysław Szlengel, Pamiętają o mnie. Piosenka Majera Mlińczyka   
Przykład 80. Władysław Szlengel (?), Szopka (fragmenty)    
Przykład 81. Władysław Szlengel (?), Raz kupiłem sobie sak   
Przykład 82. Jerzy Jurandot (?), Gmina Żydowska. Szafa gra   
Przykład 83. Anatol Pomeranc, Komitet domowy    
Przykład 84. Henryk Nowogródzki, Józef Leon Fels, Sylwetki znakomitych mężów Służby Porządkowej (fragmenty)   
Przykład 85. N.N., Kuplety więzienne    
Przykład 86. B.Bigielman, O.B.W. Numery-numerki   
Przykład 87. Czesław Miłosz, Campo di Fiori   
Przykład 88. Janusz Korczak, Wesołość dobra i zła. Wesołość mądra i głupia. Wesołość przyjemna i dokuczliwa. Wesołość, która leczy, i wesołość, która sprowadza choroby
Przykład 89. Wiktor Ostrowski, Na cześć pewnego profesora   
Przykład 90. Wiktor Ostrowski, Na wolności kto niewinny…    
Przykład 91. Adolf Gawalewicz, Kłopoty pana blokowego    
Przykład 92. N.N., Satyra z KL Ravensbrück   
Przykład 93. Stanisław Wiśniewski, W Dachau fajno jest    
Przykład 94. Maria Masłowska, Jak to zdrowo i wesoło    
Przykład 95. Dowcipy okupowanej Polski     
Przykład 96. Antoni Kroh o postśmiechu z wojny i okupacji   

Treści i wyzwania edukacji    
Kłopotliwy „postśmiech”    
Sąsiedzi, świadkowie i miejsca. Międzykulturowa edukacja do/ku pamięci  

Bibliografia