Spór o sumienie. Źródła i konsekwencje etyki Johna Henry'ego Newmana

Słowo „sumienie” jest jednym z najczęściej używanych – i nadużywanych – pojęć. Jeśli chcemy zrozumieć, czym jest wolność sumienia, klauzula sumienia, oraz na czym polega formowanie sumienia, musimy znać historię kształtowania się tego pojęcia. W ciągu ostatnich dwudziestu pięciu wieków było ono rozumiane wielorako; filozofia wytworzyła aż trzy sposoby myślenia o sumieniu: jako domenie rozumu, woli albo emocji. Można zatem mówić wręcz o prawdziwym sporze o sumienie, którego doświadczamy również dzisiaj w dyskusjach etycznych czy politycznych. Żyjący w XIX wieku w Wielkiej Brytanii John Henry Newman zaproponował takie rozumienie sumienia, które spaja dotychczas istniejące trzy nurty. Niniejsza książka opowiada o kształtowaniu się idei sumienia w historii filozofii i teologii, która to idea znalazła najlepszego promotora w osobie Newmana. Ostatni rozdział poświęcony jest obronie tezy, iż bez kategorii sumienia nie można mówić ani o etyce, ani o człowieczeństwie, ani nawet o demokracji.

Sebastian Gałecki (ur. 1982), doktor filozofii, absolwent Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Papieskiego w Krakowie, w roku 2009 resident scholar w National Institute for Newman Studies w Pittsburghu. Obszary zainteresowań: filozofia moralności, bioetyka, antropologia, historia idei, filozoficzna refleksja nad granicami nauki i religii. Autor artykułów poświęconych współczesnym problemom etycznym, filozofii Johna Henry’ego Newmana oraz zagadnieniom społeczno-politycznym.

SPIS TREŚCI

ROZDZIAŁ I. Kontekst filozoficzno-teologiczny dyskusji . 9
WPROWADZENIE: Polifonia czy kakofonia? . . . . . . . . . .9
1. Koncepcje sumienia w filozofii kontynentalnej . . . . . 21
1.1. Ujęcie racjonalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
1.2. Ujęcie woluntarystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
1.3. Ujęcie emotywistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2. Sumienie w tradycji anglosaskiej . . . . . . . . . . . . . . 70
2.1. Synejdezjologia w filozofii brytyjskiej . . . . . . . . . . 70
2.2. Sumienie w anglikańskiej teologii moralnej . . . . . .86
ROZDZIAŁ II. Newman jako „Doktor sumienia” . . . . . . 99
WPROWADZENIE: Kontekst biograficzny . . . . . . . . . . . 99
1. Epistemologia moralności . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
1.1. Krytyka oświeceniowego racjonalizmu . . . . . . . . .122
1.2. Władze podmiotu poznającego . . . . . . . . . . . . . 140
1.3. Wieloaspektowość poznania moralnego . . . . . . . 169
2. Sumienie jako moral sense . . . . . . . . . . . . . . . . . .218
2.1. Przewodnik osobisty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218
2.2. Relacja do innych władz i zdolności osoby . . . . . . 233
2.3. Formowanie moral sense . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
3. Sumienie jako sense of duty . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
3.1. Wymiar etyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
3.2. Wymiar religijny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
ROZDZIAŁ III. Via media a spór o fundament etyki . . . 305
WPROWADZENIE: Metoda drogi środkowej . . . . . . . . . 305
1. Krytyka przeciwstawnych nurtów metaetycznych . . . . 311
1.1. Wobec radykalnego heteronomizmu i obiektywizmu311
1.2. Wobec radykalnego autonomizmu i subiektywizmu 337
2. Sumienie u podstaw moralności . . . . . . . . . . . . . . .363
2.1. Katolickie rozumienie sumienia . . . . . . . . . . . . . .363
2.2. Apologia pro conscientia . . . . . . . . . . . . . . . . . . .   402
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445
Indeks nazwisk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  463