Sprawczość rycin. Rzymska twórczość graficzna Tomasza Tretera i jej europejskie oddziaływanie

Tomasz Treter (1547–1610), wieloletni sekretarz kardynała Stanisława Hozjusza, a następnie kanonik rzymskiej bazyliki Santa Maria in Trastevere, amatorsko zajmował się poezją, rysunkiem, malarstwem, a nade wszystko grafiką. U początków jego twórczości stoi skomplikowana alegoria Kościoła rzymskokatolickiego, której program opracował wspólnie ze Stanisławem Reszką na podstawie obrazu z 1557 r. zachowanego do dziś w Skolitach na Warmii. Oparty na nim sztych, wykonany w 1573 r. przez Giovanniego Battistę de’ Cavalieriego, a następnie kopiowany przez innych włoskich rytowników, jest dedykowany Hozjuszowi. Z listów kardynała wiadomo, że wysyłał on odbitki członkom rodów królewskich i dostojnikom kościelnym, co z kolei przyczyniło się do rozpowszechnienia kompozycji. Inne dzieła graficzne, w których powstanie zaangażowany był Treter jako inwentor, a z czasem także jako rytownik, cieszyły się mniejszą popularnością, ale również dają wgląd w mechanizmy funkcjonowania medium grafiki w epoce nowożytnej, od wskazania wzoru obrazowego, przez wykonanie opartej na nim ryciny, po drogi rozprzestrzeniania poszczególnych odbitek, które z kolei stawały się wzorami kolejnych dzieł graficznych lub malarskich. W tym skomplikowanym łańcuchu zależności moc sprawczą wykazywali nie tylko ludzie zaangażowani w kolejne etapy procesów produkcji i recepcji konkretnych dzieł, lecz także materialne przedmioty, przede wszystkim ryciny krążące po całej Europie, od Portugalii po Skandynawię.

 

SPIS TREŚCI

 

Uwagi wstępne
Przedmiot badań: Typus Ecclesiae i rzymska twórczość graficzna Tomasza Tretera
Metoda: „sprawczość rzeczy” a badania nad dawną grafiką
Stan badań nad twórczością artystyczną Tomasza Tretera

I. Warmia: malowany Typus Ecclesiae Catholicae wśród nowożytnych alegorii Kościoła
Wprowadzenie: metafory i atrybuty Kościoła w obrazowych polemikach epoki nowożytnej
Tryptyk w kościele parafialnym w Skolitach
Źródła ikonograficzne warmińskiego Typus Ecclesiae
Typus Ecclesiae a katolickie katechizmy i konfesje w połowie XVI wieku
Typus Ecclesiae a działalność Stanisława Hozjusza jako biskupa warmińskiego
Konkluzje

II. Rzym: rytowane wersje Typus Ecclesiae Catholicae wśród alegorycznych sztychów dedykowanych Hozjuszowi
Wprowadzenie: działalność Hozjusza w Rzymie w latach 1569–1579
Rytowane wersje Typus Ecclesiae Catholicae i towarzyszące im komentarze
Alegoria znaku krzyża
Roma Sancta
Konkluzje

III. Europa: recepcja alegorycznych sztychów dedykowanych Hozjuszowi
Wprowadzenie: korespondencja jako źródło do badania obiegu i recepcji rycin w epoce nowożytnej
Italia
Rzeczpospolita
Francja: Gwizjusze i Walezjusze
Szwecja: Wazowie
Niderlandy
Szwajcaria
Dobra kościelne w Rzeszy
Portugalia
Richard Verstegan i angielscy rekuzanci między Rzymem a Antwerpią
Morawy i Śląsk
Konkluzje

IV. Między Rzymem a Rzecząpospolitą: działalność artystyczna Tomasza Tretera w latach 80. i 90. XVI wieku
Wprowadzenie: Treter i Reszka po śmierci Hozjusza
Treter i Cavalieri
Cykl wizerunków patronów Polski
Ryciny alegoryczne
Theatrum virtutum Stanislai Hosii
Poczty władców Polski
Nagrobek Bony w Bari
Działalność Tretera w bazylice Santa Maria in Trastevere
Konkluzje

Zakończenie: kardynalska purpura i „czarna sztuka”
Wykaz skrótów
Aneksy
Bibliografia
Spis ilustracji
Indeks nazwisk