Uwarunkowania poczucia zdrowia, stresu i wypalenia zawodowego nauczycieli Uwarunkowania poczucia zdrowia, stresu i wypalenia zawodowego nauczycieli a praktyczne wykorzystywanie teorii zachowania zasobów autorstwa Stevana E. Hobfolla

Monografia, którą przekazuję do rąk czytelników, powstała w wyniku moich wieloletnich badań, a także bogatych doświadczeń pedagogicznych i psychoterapeutycznych, obejmujących zjawisko, które od bodaj siedmiu czy ośmiu dekad literatura przedmiotu (licząca obecnie setki, jeśli nie tysiące, opracowań krytycznych czy przeglądowych) opatruje zbiorczym terminem „stres”. W badaniach empirycznych zagadnienie stresu w profesji nauczyciela oraz czynników, które go warunkują, zaczęto podejmować dopiero w latach 70. XX wieku. Wtedy okazało się, że jedna trzecia nauczycieli przeżywa stres w związku ze swoją pracą, w kolejnych zaś latach skupiono się na ich konkretnych problemach.

Tematem monografii jest związek między zasobami a wypaleniem, będącym pochodną stresu zawodowego i poczuciem zdrowia. Poruszam w niej problematykę stresu zawodowego u nauczycieli, wykorzystując osiągnięcia takich dziedzin, jak psychologia, pedagogika, pedeutologia, filozofia, medycyna, i diagnozuję stan polskiego systemu oświaty. Niezwykle istotne w tej książce jest, obok przedstawienia wyników badań nad stresem, podniesienie kwestii edukacji profilaktycznej. Jest to o tyle ważne, że zawód nauczyciela to jedna z najbardziej społecznie odpowiedzialnych funkcji. To nauczyciele, realizujący swoje zadania w niedomagającym systemie oświaty, formują przyszłe społeczeństwo. Tak znacząca rola jest determinowana przez następujące czynniki: brak motywacji, brak zaangażowania, brak zrozumienia społecznego, zbyt wysokie oczekiwania, przeciążenie obowiązkami w aspekcie indywidualnym, ale też społecznym.

Autorka publikacje podzieliła na część merytoryczną i empiryczną. Część merytoryczna składa się z dziewięciu rozdziałów. W pierwszym opisuje stres w świetle literatury, skupiając się głównie na aspektach historycznych związanych z tym pojęciem, a następnie ukazuję go w ujęciu filozoficznym i psychologicznym. W rozdziale tym prezentuję również teoretyczne ujęcie stresu według H. Seleyego, R. Lazarusa, rozszerzenia transakcyjnego, a następnie stresu zawodowego i zagadnienia związane z modelem R. Karaska i C.L. Coopera. Drugi rozdział dotyczy sposobów radzenia sobie ze stresem. Opisuje w nim najważniejsze strategie zaradcze, w tym treningi oraz nowe koncepcje, oraz sposoby radzenia sobie ze stresem przez nauczycieli. W rozdziale trzecim pisze o roli zasobów w zarządzaniu stresem, a także o badaniach dotyczących poczucia koherencji w pracy nauczyciela, skupiając się głównie na teoriach S. Hobfolla i A. Antonovsky’ego. Rozdział czwarty dotyczy różnych aspektów komunikacji międzyludzkiej oraz wsparcia społecznego w redukcji stresu i wypalenia zawodowego u nau­czycieli. W rozdziale piątym omawiam zjawisko wypalenia zawodowego, jego objawy i konsekwencje, a także sposoby zapobiegania temu procesowi. Kolejny dotyczy zagadnienia zdrowia z uwzględnieniem chorób typowych dla zawodu nauczyciela. W następnych rozdziałach opisuję specyfikę oraz konsekwencje stresu zawodowego u nauczycieli. W części empirycznej znajdują się rozdziały opisujące badania własne, ich wyniki i wnioski. W rozdziale dziesiątym przedstawia założenia metodologiczne badań własnych, ich cele, problemy badawcze, hipotezy, organizację badań oraz grupę osób badanych. W kolejnym znajduje się analiza i interpretacja rezultatów badań, w tym m.in. opis narzędzi badawczych. Prezentowane wyniki dotyczą zjawiska stresu w grupie zawodowej nauczycieli – problemu niezwykle ważnego, szczególnie w warunkach zmian w polskim systemie oświaty...

Spis treści:

Wprowadzenie           

Rozdział 1
Stres w świetle literatury i teorii            

1.1.    Ewolucja znaczenia pojęcia stresu            
1.2.    Stres we współczesnej psychologii i filozofii          
1.3.    Zjawisko stresu i jego interpretacja na przełomie XIX i XX wieku            
1.4.    Teoretyczne ujęcie stresu           
1.4.1.    Teoria stresu Hansa Selyego            
1.4.2.    Teoria stresu Richarda S. Lazarusa          
1.4.3.    Teoria rozszerzenia transakcyjnego           
1.4.4.    Stres zawodowy       
1.4.5.    Modele stresu zawodowego           


Rozdział 2
Sposoby radzenia sobie ze stresem            

2.1.    Strategie zaradcze a trening uważności            
2.2.    Radzenie sobie ze stresem w grupie zawodowej nauczycieli           
2.3.    Nowe kierunki w badaniach nad radzeniem sobie          
2.4.    Znaczenie koncepcji pozytywnych emocji i ich badań eksperymentalnych w psychologii zdrowia        


Rozdział 3
Rola zasobów w zarządzaniu stresem   

3.1.    Teoria zachowania zasobów Stevana E. Hobfolla          
3.2.    Teoria wartości Stevana E. Hobfolla na tle innych teorii         
3.3.    Rola zasobów w procesie radzenia sobie ze stresem            
3.4.    Stres w zawodzie nauczyciela w aspekcie zasobów Stevana E. Hobfolla           
3.5.    Poczucie koherencji – koncepcja Aarona Antonovsky’ego       
3.6.    Związek pomiędzy stresem, zdrowiem i poczuciem koherencji w badaniach        
3.7.    Poczucie koherencji a troska w pracy nauczyciela         


Rozdział 4
Komunikacja i wsparcie w redukcji stresu     

4.1.    Komunikacja międzyludzka    
4.1.1.    Teoria redukcji niepewności         
4.1.2.    Model oparty na realizacji celu         
4.1.3.    Funkcjonalno-hierarchiczne podejście do pocieszenia       
4.2.    Komunikacja w pracy nauczyciela         
4.3.    Definicja wsparcia społecznego     
4.4.    Wsparcie społeczne strukturalne       
4.5.    Wsparcie społeczne funkcjonalne        
4.6.    Mechanizmy działania wsparcia społecznego         
4.7.    Koncepcja wsparcia społecznego Krysa Kaniasty’ego         
4.8.    Wsparcie otoczenia w sytuacjach konfliktu         


Rozdział 5
Zjawisko wypalenia zawodowego         

5.1.    Definicja wypalenia zawodowego         
5.2.    Objawy wypalenia zawodowego u nauczycieli        
5.3.    Konsekwencje wypalenia zawodowego        
5.4.    Sposoby zapobiegania procesowi wypalenia zawodowego        


Rozdział 6
Pojęcie zdrowia        

6.1.    Pojęcie zdrowia – istota i definiowanie       
6.2.    Specyfika zdrowia a potrzeby człowieka     
6.2.1.    Zdrowie biologiczne        
6.2.2.    Zdrowie psychiczne        
6.2.3.    Zdrowie społeczne         
6.2.4.    Zdrowie duchowe        
6.3.    Zachowania i przekonania zdrowotne – różnice w zakresie płci        
6.4.    Empiryczne badania nad zdrowiem nauczycieli          


Rozdział 7
Specyfika pracy nauczyciela   

 7.1.    Funkcje i zadania współczesnego nauczyciela       
 7.2.    Czynniki stresogenne w pracy nauczyciela        
 7.3.    Relacje nauczyciela z otoczeniem       
 7.4.    Poczucie tożsamości nauczyciela        


Rozdział 8
Skutki doświadczania przez nauczyciela stresu     

 8.1.    Koszty ponoszone przez nauczyciela wskutek doświadczania stresu       
 8.2.    Stres psychologiczny a zdrowie i choroba       
 8.3.    Nauczyciele a ich zdrowie psychiczne       
 8.4.    Efekt wypalenia – skrajna reakcja na stres        
 8.5.    Związek pomiędzy stresem a wypaleniem     


Rozdział 9
Konsekwencje stresu na poziomie organizacyjnym     

9.1.    Psychiczne i somatyczne skutki zdrowotne     
9.2.    Brak satysfakcji z wykonywanej pracy        
9.3.    Następstwa spostrzeganego przez nauczycieli stresu zawodowego    
9.4.    Spostrzegany przez nauczycieli stres zawodowy a poczucie zdrowia oraz dolegliwości i zaburzenia somatyczne     
9.5.    Zmiany w zachowaniu będące odpowiedzią na stres        
9.6.    Rezygnacja z zawodu jako reakcja na stres     
9.7.    Nauczyciele i wcześniejsze emerytury       
9.8.    Nieobecności w szkole z powodu choroby    
9.9.    Zamiary porzucenia zawodu     
9.10.    Czynniki powodujące zamiar odejścia z zawodu    
9.11.    Wypalenie jako przyczyna odchodzenia z pracy       
9.12.    Czynniki hamujące zamiar odejścia     


Rozdział 10
Metodologia badań własnych        

10.1.    Przedmiot i cele badań       
10.2.    Pytania badawcze    
10.3.    Problemy badawcze i hipotezy        
10.4.    Zmienne występujące w badaniu        
10.5.    Model badawczy        
10.6.    Narzędzia badawcze        
10.7.    Metody statystyczne do analizy danych         
10.8.    Organizacja i przebieg badań   
10.9.    Miejsce i czas badań       
10.10.    Charakterystyka badanej grupy nauczycieli        
10.11.    Opracowanie skal kwestionariuszy i analiza ich rzetelności    


Rozdział 11
Analiza i interpretacja wyników badań własnych       

11.1.    Analiza badanej grupy nauczycieli         
11.2.    Nawyki zdrowotne osób badanych         
11.3.    Stres w życiu osób badanych       
11.4.    Komunikacja w życiu badanych nauczycieli     
11.5.    Analiza wyników badań    
11.5.1.    Skala satysfakcji z pracy     
11.5.2.    Skala źródeł napięć  
11.5.3.    Skala radzenia sobie     
11.5.4.    Statystyki opisowe mierzonych zmiennych    
11.6.    Weryfikacja hipotez badawczych       
11.6.1.    Hipoteza badawcza pierwsza: zasoby wpływają na poziom zdrowia i wypalenie zawodowe       
11.6.2.    Hipoteza badawcza druga: występuje zależność pomiędzy źródłami napięć a wypaleniem zawodowym i poczuciem zdrowia  
11.6.3.    Hipoteza badawcza trzecia: następstwa stresu, używki oraz satysfakcja z pracy wpływają na poziom wypalenia zawodowego i poczucie zdrowia  
11.6.4.    Hipoteza badawcza czwarta: płeć osób badanych różnicuje poczucie koherencji, zasoby, następstwa stresu, wypalenie zawodowe i poczucie zdrowia  
11.6.5.    Wnioski i podsumowanie   


Rozdział 12
Dyskusja i podsumowanie wyników     

12.1.    Wpływ zasobów na poziom zdrowia i wypalenia zawodowego       
12.2.    Wypalenie zawodowe – depersonalizacja     
12.3.    Wypalenie zawodowe – wyczerpanie emocjonalne     
12.4.    Wypalenie zawodowe – poczucie osiągnięć (brak poczucia osiągnięć)    
12.5.    Źródła napięć a wypalenie zawodowe i poczucie zdrowia    
12.6.    Stosowane używki a wypalenie zawodowe oraz pogorszenie poczucia zdrowia  
12.7.    Różnice międzypłciowe  
12.8.    Podsumowanie       


Rozdział 13
Wnioski 

13.1.    Wnioski z badań ankietowych     
13.2.    Najważniejsze wnioski z analizy badań własnych       

Zakończenie     

Bibliografia       

Spis tabel     

Spis schematów