Wokół teorii wychowania Johanna Heinricha Pestalozziego

     Luźne zestawienie oddzielnych rozpraw, z których składa się publikacja napisanych w różnym czasie i dla różnych odbiorców ma tę zaletę, że czytelnik, zajmując się pojedyn­czym tematem, ma zawsze zamkniętą w sobie całość.

Według Pestalozziego trwałym elementem istoty człowieczeństwa są sprzeczności, które można wytłumaczyć rozdziałem egzystencji ludzkiej na trzy zasad­niczo różniące się od siebie warstwy: naturalną, społeczną i moralną. Trzy ostatnie prace zawierają antropologię i teorię wychowania Pestalozziego. Czytelnicy, którzy przedkładają zapoz­nanie się najpierw z teorią, powinni przeczytać je na początku, w przeci­wieństwie do tych, którzy woleliby w pierwszym rzędzie poznać myślenie Pestalozziego od strony praktyki wychowawczej.

Następną koncepcją, która powiązana jest z pedagogiką Pestaloz­ziego i uzupełnia ją nowszymi wynikami dociekań psychologicznych jest metoda rozwiązywania konfliktów Amerykanina Thomasa Gordona. Gordon w toku badań nad autonomią i autentycznością jednostki nie stracił z oczu różnicy pomiędzy samorealizacją a realizacją własnego ,ja' (tzn. egoiz­mem). Metoda ta pomaga wywołać odpowiednią atmosferę, potrzebną dla rozwoju osobistych predyspozycji w ramach codziennych stosunków międzyludzkich.

Inne przemyślenia, które rozwinięte zostały w wielu artykułach, dotyczą zasady rezonansu wg Pestalozziego, rozróż­nienia psychiki i ducha jak również psychologicznych obserwacji Alfreda Adlera.

Przedmowa autora

PRZYJAZNY STOSUNEK WOBEC SZKOŁY
Teoria człowieka według Pestalozziego
O istocie i możliwościach zawodu nauczycielskiego
Idea wychowania Pestalozziego
Całościowe traktowanie człowieka jako przewodnia idea pedagogiczna
Respekt przed dzieckiem
Naturalne kształcenie umysłu
Zasada bliskości
Rozwój predyspozycji manualnych     
Rozwój predyspozycji przez ich użycie
Anielski krąg
Motywacja do osiągnięć poprzez zainteresowanie
Pobudzenie predyspozycji serca przez oddźwięk
Pielęgnacja stosunków międzyludzkich
Przyczyny i znaczeni walki o władzę
Zdolność rozwiązywania konfliktów
Stosunek do negatywnych emocji
O duchu przygotowania zajęć
Życie jako przygotowanie do zajęć
Potrzeba spokoju     
Dostosowanie się do poziomu rozwoju uczniów
Wsłuchiwanie się w dziecko, zanim się je zacznie pouczać  
Poważne traktowanie teraźniejszości uczniów
Znaczenie elementów estetycznych
Cud indywidualności
Rozwijać własną twórczość
Higiena psychiczna nauczyciela
We wszystkim serce

WŁADZA I AUTORYTET W WYCHOWANIU
Istota władzy
Władza i autorytet w wychowaniu     
Podsumowanie     

PRZYCZYNY I SPOSOBY ROZWIĄZYWANIA KONFLIKTÓW
O istocie konfliktu
Konflikty własne i cudze
Typowe przyczyny konfliktów
Dramatyzowanie konfliktu
Obchodzenie się z konfliktami z punktu widzenia Pestalozziego  
Metoda rozwiązywania konfliktów według Thomasa Gordona
Unikanie konfliktów i inne pomoce

PEDAGOGIKA POTRZEB CZY WARTOŚCI?
Przeciwdziałanie jako konieczny element czynności pedagogicznych
Znaczenie potrzeb i wymagań w sytuacjach konfliktowych  
Krytyka „pedagogiki potrzeb'
Wymagania pedagogiczne na bazie norm i wartości
Przeciwdziałanie dotyczące różnych zakresów wartości     
Wychowanie w poszanowaniu wartości
We wszystkim miłość

KSZTAŁCENIE DUCHOWE JAKO PODSTAWA MORALNEGO WY¬
CHOWANIA  
Podstawowe zadanie pedagogiczne     
Co jest postawą pozytywnego działania?
Dygresja: życie duchowe jako baza jakości życia
Kształcenie duchowe w szkole
Bogactwo obrazów
Nauczyciel z sercem     
Ożywienie uczuć
Ufność w intuicję     
Efekty społeczne

O DUCHOWEJ KARMIE DZIECKA
Wewnętrzne obrazy jako podstawa działania
Karma duchowa jako zaspokojenie aktualnych potrzeb
Parę słów na temat pojęć „umysł' i „duch'
O istocie karmy duchowej
Wychowanie funkcjonalne i intencjonalne
Kształtowanie „odżywczego' środowiska
„Odżywcze' treści i czynności
Wszechobecny wróg: konsumpcja

KSZTAŁTOWANIE CZŁOWIEKA W EPOCE POSTMODERNISTYCZNEJ? — rozważania w oparciu o filozofię Pestalozziego     
Odwołanie do filozofii Pestalozziego  
Pestalozzi jako empirysta
Empiryka jako poglądowa metoda poznania
Istota człowieka
O zmiennym i niezmiennym
Przyczyna i istota zmiany społecznej
Błogosławieństwo i przekleństwo postępu
O istocie elektroniki     
Epoka elektroniki
Konsekwencje dla kształcenia
„Nie' dla elektroniki — „tak' dla życia

INDYWIDUALIZACJA
Problem pojęcia
Indywidualizacja, a wychowanie we wspólnocie
Co to jest indywidualność
Instynkt samozachowawczy a życie wewnętrzne
Istota indywidualizacji
Życie wewnętrzne: między obiektywizmem a subiektywizmem  
Rdzeń człowieka: źródło dobra czy zła?     
Zadanie wychowawcy
Znaczenie osobowości wychowawcy
Co musi umieć indywidualizujący nauczyciel?
Zajęcia klasowe a indywidualizacja
Na zakończenie: zdanie Pestalozziego     

TEORIA CZŁOWIEKA WEDŁUG PESTALOZZIEGO RÓŻNICA  POMIĘDZY STANEM  SPOŁECZNYM  I  MORALNYM W ODNIESIENIU DO  TEORII  PESTALOZZIEGO  O  TRZECH STANACH      
Głos Pestalozziego
Stan społeczny a stan moralny

TEORIA WYCHOWANIA WEDŁUG PESTALOZZIEGO
Zgodność z naturą
Rozwijanie predyspozycji i zdolności
Rozwijanie predyspozycji przez ich używanie
Moc dążenia
Głowa, serce i ręka
Wielostronne, harmonijne kształcenie sił     
Moc wspólnoty
Kształcenie serca
Prawa rozwoju
Dygresja: znaczenie matki     
Kontynuacja: rozwój moralny
Rozwój predyspozycji intelektualnych     
Zasada bliskości
Kształcenie formalne i materialne
Pogląd zewnętrzny i wewnętrzny
Rozwój zdolności manualnych
Znaczenie pracy
Zasada kompletności
Indywidualizowanie
Znaczenie rodziny
Stanowisko nauczyciela