Zarządzanie w oświacie. Podręcznikowy zarys problematyki

Zarządzanie to szczególnie istotny czynnik efektywnego funkcjonowania całego systemu oświaty zarówno w państwie, jak i w poszczególnych placówkach edukacyjnych, tworzących ten system.

We współczesnej polskiej literaturze pedagogicznej problem ten jest opisywany na ogół przyczynkarsko, w odniesieniu do pojedynczych zagadnień. Brakuje natomiast opracowań całościowych i to zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i praktycznym. Chodzi o publikację o charakterze podręcznikowym, ujmującą syntetycznie podstawowe zagadnienia dotyczące zarządzania w oświacie. Jednocześnie jednak taką, która zainteresuje liczną rzeszę osób pełniących funkcje kierownicze w oświacie i nie będzie „teorią dla teorii”.

Pisząc tę publikację, przyjąłem następujące cele:

- zebrać i uporządkować wiedzę dotyczącą zarządzania w oświacie;
- uświadomić różnorodność rozwiązań w tym zakresie na tle porównawczym;
- wskazać tendencje i kierunki zmian w zarządzaniu systemem edukacji i poszczególnymi placówkami tworzącymi ten system;
- zarekomendować własne propozycje zmian w niektórych obszarach dotyczących podjętego tematu. Są to oczywiście tylko założenia, zasygnalizowanie kierunków zmian. Opracowanie pełnej, szczegółowej -koncepcji wymaga pogłębionej pracy wielu osób znających tę problematykę.

Część pierwsza obejmuje analizę różnych komponentów systemu zarządzania, a mianowicie zarządzanie systemem oświaty w państwie, zarządzanie systemem szkolnictwa lokalnego (regionalnego, gminnego) oraz zarządzanie placówkami edukacyjnymi, tworzącymi ten system. Dokonano tu wieloaspektowej analizy wiedzy na ten temat oraz wskazano na kierunki rozwoju. Opisano tworzenie się nauki o zarządzaniu oraz dokonano charakterystyki współczesnych kierunków rozwoju tej dziedziny wiedzy (rozdziały pierwszy i drugi). W kolejnym rozdziale zawarto analizę pojęć wiodących dla dalszej tematyki: zarządzanie i organizacja. Zarządzanie w oświacie obejmuje dwa podstawowe aspekty — zarządzanie systemem oświaty (w państwie i na szczeblu lokalnym) oraz zarządzanie placówkami edukacyjnymi. W kolejnych rozdziałach podjęto więc wieloaspektową analizę zarządzania systemem oświaty na szczeblu centralnym (rozdział czwarty) oraz samorządowym (rozdział piąty). Nowoczesny system oświaty musi być nastawiony na pełnienie funkcji usługowej wobec rodziców i ich dzieci, a także osób dorosłych. Ten problem omówiono w rozdziale szóstym, wskazując na potrzebę i sposoby menedżerskiego działania samorządu i osób zajmujących się lokalną oświatą.

Szczególnie istotne jest bezpośrednie zarządzanie placówką edukacyjną, funkcjonującą na wolnym rynku. Podmiotem działania placówki oświatowej jest społeczeństwo, a konkretnie rodzice i ich dzieci (a także uczący się ludzie dorośli), których potrzeby i oczekiwania winny być zaspakajane przez szkołę (rozdziały szósty, siódmy, ósmy) zarządzaną przez dyrektora, który, w przekonaniu autora, powinien być humanistycznym menedżerem. Na czym polega takie zarządzanie, można dowiedzieć się z rozdziału dziewiątego. Z kolei w rozdziale dziesiątym przeczytamy, jak kształcono dyrektorów placówek oświatowych w Polsce powojennej.

Podejmowane w części pierwszej problemy potraktowano w sposób podręcznikowy — sformułowano definicje, uporządkowano najważniejsze aspekty zagadnień. Ujęto je w szerokim kontekście — ogólnej nauki o zarządzaniu, socjologicznym, ekonomicznym, a także psychologicznym. Przedstawiając różne podejścia do problemów kontrowersyjnych i niejednoznacznych, starałem się jednocześnie zaprezentować własne stanowisko. Czytelnik zainteresowany pogłębieniem problemu znajdzie odesłanie do odpowiedniej literatury.

W całym opracowaniu (w obu częściach) termin „placówka edukacyjna” odnoszę do wszelkiego rodzaju placówek, zajmujących się kształceniem i wychowaniem zarówno dzieci i młodzieży, jak i dorosłych, a także placówek wspomagających, na przykład poradni pedagogiczno-psychologicznych. Jeśli używam terminu „szkoła”, to tylko zamiennie, dla urozmaicenia językowego, ale oczywiście zawsze chodzi o wszelkie placówki edukacyjne.

Autor podręcznika powinien nie tylko opisywać, analizować i diagnozować podejmowane problemy, ale również inspirować do przemyśleń i poszukiwań. Temu celowi służy kreowanie własnych pomysłów na rozwiązywanie problemów oraz projektów zmian. Takie propozycje przedstawiłem w drugiej części.

Pierwsza z nich dotyczy systemu permanentnego doskonalenia zawodowego kierowniczej kadry oświaty (rozdział jedenasty). Druga rekomendacja dotyczy uwolnienia szkół od zarządzania stricte administracyjnego i przekazania ich czynnikom społecznym, dzięki czemu dyrektor i nauczyciele będą nastawieni przede wszystkim na dziecko i jego potrzeby, a nie na oczekiwania ministra, kuratorium i samorządu.

Ostatnia rekomendacja dotyczy zmian w kształceniu nauczycieli tak, aby byli oni przygotowani do efektywnej pracy z dziećmi i młodzieżą XXI wieku pod względem nie tylko rzeczowym, ale także praktycznym, i — co jest szczególnie ważne — mentalnym. Tylko wtedy dla nauczyciela najważniejszy będzie uczeń i jego rozwój, a nie program nauczania i testy. [...]

Mam nadzieję, że niniejsza publikacja okaże się przydatna dla ludzi nauki, polityków oświatowych, dyrektorów placówek edukacyjnych, pracowników samorządów oraz studentów kierunków pedagogicznych. Mając na uwadze tak szerokie spektrum czytelników, starałem się – nie unikając stylu naukowego – pisać językiem prostym i zrozumiałym. Konspektowy układ treści w części rozdziałów, ich podział na krótkie podrozdziały, ułatwi szybkie czytanie, bez szkody dla zrozumienia tekstu. [...]

Prof. nzw. dr Lechosław Gawrecki

Spis treści: